Strefa wykluczenia w Czarnobylu stała się symbolem katastrofy nuklearnej w elektrowni jądrowej w Czarnobylu, która wstrząsnęła światem 26 kwietnia 1986 roku.
Bliskość północnej granicy sprawiła, że strefa wokół elektrowni stała się jednym z pierwszych przyczółków rosyjskiej agresji w 2022 roku. Okupacja, działania wojenne, naruszenia protokołów bezpieczeństwa oraz ingerencja w stabilność obiektów jądrowych doprowadziły do nowych zagrożeń.
Opowiadamy, co wydarzyło się w strefie wykluczenia podczas pełnoskalowej inwazji rosji w Ukrainę.
Okupacja strefy czarnobylskiej przez wojska rosyjskie
24 lutego 2022 roku wojska rosyjskie wykorzystały kierunek północny jako jeden z głównych do natarcia na Kijów. Do wieczora 24 lutego pojawiły się doniesienia o zajęciu Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej oraz innych kluczowych obiektów infrastruktury strefy, w tym magazynów wypalonego paliwa jądrowego.
Z wojskowego punktu widzenia strefa czarnobylska interesowała rosjan ze względu na strategiczne położenie. Zapewniało ono bezpośrednią drogę do Kijowa oraz dogodne miejsce do logistyki i przerzutu sił. Ponadto kontrola nad obiektem jądrowym była elementem nacisku na rząd ukraiński i społeczność międzynarodową.
Jak wojska rosyjskie podniosły poziom promieniowania
Po przejęciu kontroli nad terenem Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej rosyjskie wojska ignorowały obowiązujące przepisy oraz potencjalne zagrożenia dla bezpieczeństwa jądrowego. Wróg przemieszczał sprzęt wojskowy i personel przez skażone tereny, w tym przez Rudny Las — jedno z najbardziej radioaktywnie skażonych miejsc w strefie.
Wojska rosyjskie w strefie czarnobylskiej zakładały pozycje, kopały okopy i budowały umocnienia, nie zdając sobie sprawy albo ignorując zagrożenie radiacyjne, na które się narażali. To doprowadziło do wzniecenia radioaktywnego pyłu i skażenia sprzętu wojskowego — powiedział Volodymyr Verbycki, główny inżynier ds. obsługi oficjalnych delegacji i likwidator, w komentarzu dla BBC Ukraina.
"rosjanie ogólnie zwiększyli poziom skażenia promieniotwórczego w Strefie Wykluczenia, który przez wszystkie te lata stopniowo się zmniejszał. Stało się to nie tylko przez okopy, ale także dlatego, że nie przestrzegali żadnych środków bezpieczeństwa, żadnej kontroli... Ogromne kolumny rosyjskie przemieszczały się bez żadnego nadzoru, było dużo sprzętu gąsienicowego, który może przenosić więcej materiałów radioaktywnych. Dlatego poziom skażenia w Strefie i w kierunku Kijowa w 2022 roku wzrósł”
Były także przypadki, gdy okupanci czerpali wodę z systemu chłodzenia reaktora do celów gospodarczych lub polowali na zwierzęta w jego pobliżu. Niektórzy rosyjscy żołnierze mogli doznać napromieniowania i mieć objawy choroby popromiennej.
Pomimo doniesień w ukraińskich mediach o śmiertelnym napromieniowaniu Rosjan, prawdopodobnie był to element ukraińskiej operacji informacyjno-psychologicznej mającej na celu demoralizację wroga poprzez stworzenie iluzji śmiertelnego zagrożenia.
Personel Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej w niewoli wroga
Okupacja szczególnie skomplikowała sytuację ukraińskiego personelu elektrowni w Czarnobylu. Pracownicy znaleźli się jako zakładnicy w rękach wroga.
Kontakt ze światem zewnętrznym został utrudniony, pojawiły się problemy z dostarczaniem żywności, leków oraz z zapewnieniem rotacji personelu. Wysiłki ukraińskich energetyków pozwoliły utrzymać pracę elektrowni i zapobiec wielkoskalowej katastrofie nuklearnej w ekstremalnych warunkach okupacji.
Czarnobylska Elektrownia Jądrowa bez prądu
9 marca 2022 roku Czarnobylska Elektrownia Jądrowa całkowicie straciła zewnętrzne zasilanie. Stało się to w wyniku ostrzału ostatniej działającej linii wysokiego napięcia zasilającej elektrownię przez rosyjskich okupantów. Dwie inne linie zostały wcześniej uszkodzone podczas działań wojennych w strefie wykluczenia.
Sytuacja była krytyczna z kilku powodów. Brak zasilania groził przegrzaniem 20 tysięcy zużytych zestawów paliwowych w magazynie wypalonego paliwa jądrowego nr 1 (SFWJ-1), co mogło doprowadzić do uwolnienia substancji radioaktywnych.
Przy braku zasilania i zatrzymaniu systemu chłodzenia istniało ryzyko wzrostu temperatury w basenach przechowujących paliwo. Mogłoby to prowadzić do odparowania wody i uwolnienia radioaktywnych elementów do środowiska. Wiatr mógłby rozprzestrzenić te niebezpieczne substancje na duże odległości, stwarzając zagrożenie nie tylko dla Ukrainy, ale także dla sąsiednich krajów.
Nieczynna wentylacja zwiększała ryzyko napromieniowania personelu. Brak prądu wyłączył także systemy przeciwpożarowe, co znacznie zwiększało ryzyko pożaru. Utrudniona była również kontrola nad bezpieczeństwem jądrowym i radiologicznym na obiektach elektrowni.
Ukraiński operator elektrowni jądrowych „Enerhoatom” poinformował wtedy, że Czarnobylska Elektrownia Jądrowa przeszła na awaryjne zasilanie z generatorów diesla. Jednak zapasu paliwa wystarczyłoby tylko na 48 godzin. Na szczęście, 13 marca 2022 roku, udało się przywrócić zasilanie Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej. Jednak już następnego dnia rosyjscy okupanci ponownie uszkodzili linię energetyczną, co doprowadziło do kolejnego zaniku zasilania.
Ostateczną i stabilną naprawę sieci energetycznej udało się przeprowadzić dopiero po wyzwoleniu Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej przez siły ukraińskie w kwietniu 2022 roku.
Skutki okupacji dla strefy wykluczenia
Po kilku tygodniach okupacji elektrownię jądrową udało się wyzwolić i przywrócić pod kontrolę Ukrainy.
Wieczorem 31 marca 2022 roku ukraińscy urzędnicy potwierdzili, że wojska rosyjskie całkowicie opuściły teren Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej. Jednak okupanci zabrali ze sobą 169 żołnierzy Gwardii Narodowej Ukrainy, którzy pełnili służbę w ochronie obiektu. Do dziś część z nich nadal znajduje się w niewoli wroga.
Jak opowiedział sierżant Gwardii Narodowej Ukrainy Andrij Starynszczak, który służył w Czarnobylu i spędził w rosyjskiej niewoli 678 dni, w wywiadzie dla Radia Swoboda, gwardziści zrobili wszystko, co było możliwe, aby nie dopuścić do powtórzenia tragedii.
“Już 24 lutego 2022 roku, na rozkaz, uzbroiliśmy się i ruszyliśmy bronić Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej... Choć na nas, 169 osób z karabinami, ruszyły 4 kolumny czołgów. Zrobiliśmy wszystko, co mogliśmy, aby nie doszło do żadnych wybuchów na elektrowni, bo Czarnobyl-2 na pewno nie jest nam potrzebny. Nie dopuściliśmy też do rozlewu krwi na terenie elektrowni. A oni wprowadzili ponad 2,5 tysiąca jednostek sprzętu, kolumna poruszała się przez około 4 godziny.”
Zbrodnie wojenne rosji w strefie czarnobylskiej
Po wyzwoleniu terenu ukraińscy obrońcy odkryli liczne dowody zbrodni wojennych popełnionych przez rosyjskich okupantów. Teren strefy, w tym kompleksy leśne i szlaki komunikacyjne, został zaminowany, a unikalne urządzenia naukowe — zniszczone.
"Rosjanie splądrowali wszystkie punkty kontrolne, centra monitoringu Strefy Wykluczenia, laboratoria oraz wszystko inne, gdzie znajdował się jakikolwiek sprzęt."
Wojska okupacyjne zniszczyły również wieloletnie archiwum dokumentów Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej, które Ukraińcy gromadzili przez dziesięciolecia. Część archiwum udało się częściowo odzyskać.
Straty spowodowane działaniami wroga w strefie czarnobylskiej wyniosły co najmniej 2,5 miliarda hrywien. Niedawno generałowi majorowi, zastępcy szefa wojsk ochrony radiacyjnej, chemicznej i biologicznej federacji rosyjskiej, postawiono zarzuty w związku z grabieżą przedsiębiorstw w strefie wykluczenia o wartości przekraczającej 1 miliard hrywien. Wstępna ocena strat jest nadal aktualizowana, ponieważ uwzględnia się nie tylko bezpośrednie zniszczenia infrastruktury, ale także koszty rozminowywania terenu, wydatki na likwidację skutków skażenia oraz potencjalne długoterminowe szkody ekologiczne.
Odbudowa obiektów Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej i międzynarodowe wsparcie
Obecnie teren strefy czarnobylskiej został częściowo rozminowany — tylko te obszary, które są niezbędne do bezpiecznej pracy personelu.
Równocześnie, po deokupacji, naprawiano linie energetyczne i odbudowywano szlaki komunikacyjne dla zapewnienia logistyki. Szczególną uwagę poświęcono odbudowie systemów monitoringu stanu radiacyjnego, które zostały częściowo zniszczone przez wojska rosyjskie.
Państwa partnerskie udzielały wsparcia finansowego i technicznego w celu odbudowy infrastruktury i wzmocnienia bezpieczeństwa strefy.
Ważną rolę w tym kierunku odgrywa działalność Czarnobylskiego Funduszu Współpracy Międzynarodowej (Chernobyl Cooperation Account — CCA), którego administratorem jest Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju (EBOR). Fundusz został utworzony jeszcze przed 2022 rokiem, ale po inwazji rosyjskiej jego mandat został rozszerzony o finansowanie działań na rzecz odbudowy bezpieczeństwa w Czarnobylu i strefie wykluczenia. Na lipiec 2024 roku fundusz dysponował środkami w wysokości 15,2 miliona euro przeznaczonymi na działania w Czarnobylu.
W grudniu 2024 roku kraje-donatorzy CCA ogłosiły przyznanie dodatkowych około 7 milionów euro na rozwój strefy wykluczenia. Środki te zostaną przeznaczone m.in. na odbudowę zniszczonego sprzętu i infrastruktury po rosyjskiej okupacji. Wśród darczyńców wymieniono Kanadę, Komisję Europejską i Belgię.
W kwietniu 2024 roku rząd Japonii podpisał umowę o udzieleniu Ukrainie kredytu w wysokości około 3 miliardów dolarów, który ma być spłacany z dochodów z zamrożonych rosyjskich aktywów. Część tych środków może zostać przeznaczona na odbudowę infrastruktury krytycznej, w tym Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej. Francja natomiast rozważa możliwość inwestowania w odnawialne źródła energii na terenie strefy wykluczenia.
Wzmocnienie środków bezpieczeństwa w Czarnobylu
Aby zapobiec powtórzeniu się podobnych zagrożeń, na obiektach Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej znacząco wzmocniono środki bezpieczeństwa. Przeglądnięto i wzmocniono fizyczną ochronę elektrowni. Trwała również międzynarodowa współpraca w zakresie bezpieczeństwa jądrowego oraz monitoringu stanu radiacyjnego. MAEA regularnie wysyłała misje ekspertów do Czarnobyla w celu oceny sytuacji, udzielenia wsparcia technicznego oraz kontroli bezpieczeństwa materiałów jądrowych.
Pomimo ryzyka wojennego w strefie wykluczenia kontynuowano badania naukowe. Naukowcy badali wpływ okupacji i działań wojennych na ekosystemy strefy, w tym migrację zwierząt, stan roślinności oraz poziom skażenia promieniotwórczego w różnych środowiskach.
Zagrożenie pożarowe
Strefa wykluczenia w Czarnobylu już wcześniej była narażona na pożary, jednak działania wojenne i okupacja w 2022 roku znacznie utrudniły gaszenie.
W okresie marzec–maj 2022 roku, podczas okupacji rosyjskiej, wystąpiły liczne pożary lasów, niektóre z nich objęły obszary o powierzchni do dziesięciu tysięcy hektarów. Istniało ryzyko rozprzestrzenienia się ognia na tereny zaminowane, co dodatkowo komplikowało działania gaśnicze. Mimo licznych i rozległych pożarów nie odnotowano znacznego wzrostu poziomu promieniowania. Opady deszczu i inne czynniki naturalne pomogły ograniczyć rozprzestrzenianie się ognia.
W kolejnych latach, 2023–2024, pożary w strefie czarnobylskiej również się zdarzały, ale według informacji Państwowej Służby ds. Sytuacji Nadzwyczajnych były one szybko opanowywane. We wrześniu 2024 roku wybuchł pożar w leśnictwie Wilcze, obejmujący kilka tysięcy hektarów. Gaszenie utrudniała ekstremalna susza oraz zagrożenie minowe na niektórych obszarach. Mimo to poziom promieniowania pozostawał w normie.
Wojskowe zagrożenia dla Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej trwają
Jednym z najważniejszych wyzwań pozostaje zapewnienie długoterminowego bezpieczeństwa Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej oraz składowisk paliwa jądrowego w warunkach trwającej wojny z rosją. Kraj-agresor systematycznie przeprowadza ataki rakietowe i ataki dronami, stwarzając poważne zagrożenie dla obiektu „Sarkofag” (konfinekmentu) Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej oraz składowisk paliwa jądrowego.
Na przykład 14 lutego 2025 roku rosyjski dron trafił w sarkofag nad zniszczonym czwartym blokiem energetycznym elektrowni, wywołując pożar i uszkadzając strukturę ochronną.
Stało się to na dzień przed ważną Monachijską Konferencją Bezpieczeństwa 15 lutego, podczas której przemawiał prezydent Ukrainy Wołodymyr Zełenski. Incydent wywołał szczególne zaniepokojenie w związku z potencjalnymi motywami agresora oraz konsekwencjami dla bezpieczeństwa jądrowego i ekologicznego w Europie.
W wyniku uderzenia wybuchł pożar, który później został ugaszony. Według doniesień poziom promieniowania na terenie przemysłowym Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej pozostał w normie.
18 lutego 2025 roku rząd Ukrainy przeznaczył ponad 1,5 miliarda hrywien na zabezpieczenie sarkofagu Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej po ostatnim ataku Rosji na konfinekment.
“rosja po raz kolejny dopuściła się aktu terroryzmu wobec obiektów jądrowych. Atak dronowy na sarkofag Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej to próba zastraszenia Ukrainy, Europy i świata. Obecnie nie ma zagrożenia radiacyjnego, trwają prace nad usuwaniem skutków ataku. Rząd przeznacza ponad 1,5 miliarda hrywien na utrzymanie sarkofagu w stanie bezpiecznym. Zwiększamy finansowanie o 139 milionów w porównaniu z rokiem 2024”
3 marca 2025 roku Czarnobylski Fundusz Współpracy Międzynarodowej zdecydował się przyznać Ukrainie 400 tysięcy euro na badania uszkodzeń Arki konfinekmentu (sarkofagu).
Wydarzenia w strefie wykluczenia w Czarnobylu w czasie pełnoskalowej wojny przypomniały o kruchości bezpieczeństwa jądrowego w warunkach konfliktów zbrojnych oraz o niedopuszczalności wykorzystywania obiektów jądrowych jako narzędzi wojny. Zachowanie strefy czarnobylskiej jako obszaru bezpieczeństwa i badań naukowych jest nie tylko priorytetem narodowym, ale i globalnym. Tylko wspólnymi wysiłkami świata można zminimalizować ryzyko i zapewnić bezpieczną przyszłość dla tego unikalnego regionu.
