Wojna, która toczy się w Ukrainie od 2014 r., a szczególnie nasiliła się po rozpoczęciu przez rosję inwazji na pełną skalę w 2022 r., miała znaczący wpływ na sytuację demograficzną kraju. Wskaźniki urodzeń, śmiertelność, procesy migracyjne i ogólna struktura populacji uległy głębokim przemianom, których skutki mogą być odczuwalne przez nadchodzące dziesięciolecia. Nawet dziś demografowie biją na alarm, twierdząc, że kraj stoi w obliczu poważnego kryzysu demograficznego, który zagraża przetrwaniu naszego narodu.
Co dzieje się z ukraińską demografią, jak wpływa ona na kraj i jakie ma konsekwencje - UA.News przyjrzało się temu zagadnieniu.
Główne trendy i dynamika demograficzna
Przed wojną Ukraina wykazywała tendencję spadkową liczby ludności ze względu na niski wskaźnik urodzeń, wysoką śmiertelność i stały odpływ ludności za granicę. Według Państwowej Służby Statystycznej Ukrainy od 1991 r. liczba ludności zmniejszyła się z ponad 52 milionów do około 41 milionów w 2022 roku.
Wojna znacznie i krytycznie zaostrzyła te problemy. Główne wyzwania demograficzne obejmują
- Zwiększona śmiertelność. Wojna spowodowała śmierć wielu dziesiątek (a być może setek) tysięcy Ukraińców, zarówno cywilów, jak i wojskowych. Jednocześnie, ze względu na zniszczenie infrastruktury medycznej i pogarszające się warunki życia, wzrosła śmiertelność z powodu chorób i niewystarczającego dostępu do opieki medycznej.
- Gwałtowny spadek wskaźnika urodzeń. W 2022 r. urodziło się tylko około 195 000 dzieci, co jest najniższą liczbą w historii Ukrainy. W pierwszej połowie 2024 roku na Ukrainie urodziło się tylko 87 655 dzieci, czyli o 9% mniej niż w tym samym okresie ubiegłego roku. W tym samym czasie odnotowano 250 972 zgonów. Obecnie na każdego nowo narodzonego obywatela przypadają trzy zgony. W obliczu niepewności, trudności gospodarczych i zagrożenia wojną, wiele rodzin odkłada narodziny dzieci lub decyduje się w ogóle tego nie robić.
- Masowa migracja. Według ONZ ponad 8 milionów Ukraińców zostało zmuszonych do wyjazdu za granicę, większość z nich to kobiety i dzieci. Kolejne 12 milionów zostało przesiedlonych wewnętrznie.
Fale migracji: skala i konsekwencje
Ukraińcy, którzy wyjechali za granicę, osiedlili się głównie w krajach Unii Europejskiej, takich jak Polska, Niemcy, Słowacja, Czechy, Rumunia, Włochy, Francja i inne. Migracja ta ma kilka kluczowych cech:
- Przewaga kobiet i dzieci. Ze względu na surowy zakaz opuszczania kraju przez mężczyzn w wieku wojskowym, większość migrantów stanowią kobiety i dzieci (choć setki tysięcy mężczyzn również nielegalnie przekroczyło granicę). Stwarza to nierównowagę w strukturze demograficznej i pogłębia problem starzenia się społeczeństwa.
- Długoterminowy charakter pobytu. Chociaż wielu Ukraińców wraca do domu po ustabilizowaniu się sytuacji, znaczna liczba pozostaje za granicą ze względu na lepsze warunki społeczne i ekonomiczne, edukację dzieci, dostęp do rynku pracy itp.
Wojna wywołała również falę migracji wewnętrznej na dużą skalę: zjawisko przesiedleńców wewnętrznych (IDP), którzy przenieśli się z niebezpiecznych regionów do bezpieczniejszych zachodnich lub centralnych części kraju. Stworzyło to nowe wyzwania dla społeczności przyjmujących przesiedleńców.
Po pierwsze, dotkliwa stała się kwestia przeciążenia infrastruktury. Względnie spokojne miasta, takie jak Lwów, Użhorod czy Iwano-Frankowsk, stanęły w obliczu niedoboru zasobów mieszkaniowych i przeciążenia instytucji medycznych i edukacyjnych. Osiedla te po prostu nie zostały zaprojektowane z myślą o przyjęciu tak dużej liczby osób.
Po drugie, uchodźcy wewnętrzni często borykają się z problemami integracyjnymi. Osoby wewnętrznie przesiedlone często mają trudności ze znalezieniem zatrudnienia, adaptacją psychologiczną i nierównym dostępem do usług społecznych. Szczegółowo przeanalizowaliśmy tę sytuację w artykule „Zagubieni ludzie: dlaczego Ukraińcy wracają do życia pod okupacją”.
Destrukcyjny wpływ
Masowa migracja i spadek liczby ludności w wieku produkcyjnym mają poważne konsekwencje dla gospodarki. Główne wyzwania obejmują:
- Niedobór siły roboczej. Narodowy Bank Ukrainy szacuje, że gospodarka straciła co najmniej 20% siły roboczej z powodu migracji i mobilizacji. Największy deficyt obserwuje się w sektorze budowlanym, usługowym i przemysłowym.
- Rosnące nierówności. Regiony, które przyjęły wielu uchodźców wewnętrznych, stoją w obliczu przeciążenia rynku pracy, podczas gdy inne regiony, zwłaszcza te w pobliżu linii frontu, doświadczają znacznego ograniczenia działalności gospodarczej, co powoduje ich gwałtowne ubożenie.
- Drenaż mózgów. Ukraińcy, którzy przenieśli się za granicę, często dość szybko asymilują się i integrują z lokalnymi gospodarkami, co prowadzi do utraty wykwalifikowanych specjalistów.
Wojna miała również poważny wpływ na sektor społeczny. Rośnie obciążenie systemów opieki zdrowotnej, edukacji i ochrony socjalnej. Główne wyzwania obejmują
- Starzenie się społeczeństwa. Ukraina jest już jednym z najstarszych narodów na świecie, a proces ten tylko przyspiesza z powodu niskiego wskaźnika urodzeń i migracji młodych ludzi z zagranicy.
- Pogorszenie stanu zdrowia psychicznego. Duża część populacji, zwłaszcza uchodźcy wewnętrzni, doświadcza stresu psychologicznego związanego z utratą domu, bliskich i stabilności. W rzeczywistości większość Ukraińców cierpi na jakąś formę PTSD.
- Dezintegracja rodzin. Migracja kobiet i dzieci za granicę (podczas gdy mężczyźni pozostają w kraju) stwarza problemy związane z rozłąką rodzin, co może mieć długoterminowe konsekwencje społeczne.
Możliwe scenariusze rozwoju sytuacji demograficznej
Po zakończeniu wojny Ukraina może stopniowo ustabilizować swoją sytuację demograficzną. Jest to najbardziej pozytywny i najmniej prawdopodobny scenariusz. Wymaga to skutecznej reintegracji przesiedleńców wewnętrznych, powrotu co najmniej połowy Ukraińców z zagranicy, przyciągnięcia migrantów itp. Ponadto musimy inwestować w infrastrukturę społeczną i aktywnie stymulować przyrost naturalny poprzez rządowe programy wsparcia rodzin.
Jeśli wojna będzie trwać nadal lub jeśli Ukraina nie stworzy odpowiednich warunków do powrotu migrantów, sytuacja demograficzna ulegnie dalszemu pogorszeniu. Jest to „scenariusz degradacji”. Doprowadzi on do krytycznego poziomu spadku populacji, a starzenie się stanie się głównym wyzwaniem dla gospodarki i sfery społecznej. Ukraina może zrekompensować straty, przyciągając zagranicznych migrantów, ale wymaga to sprzyjających warunków, w tym reform w zakresie pracy, edukacji i opieki zdrowotnej. Nikt nie będzie chciał przyjechać do rozdartego wojną kraju za darmo.
Wojna jest największą katastrofą dla demografii Ukrainy. Nie tylko zmniejszyła liczbę ludności, ale także stworzyła fundamentalne wyzwania dla jej odbudowy. Ożywienie gospodarcze, reforma polityki społecznej i reintegracja ludności powinny być kluczowymi priorytetami rządu po wojnie.
Ukraina stoi przed bezprecedensowymi wyzwaniami demograficznymi, które wymagają kompleksowego podejścia i zdecydowanych działań. Inwestowanie w kapitał ludzki, wspieranie rodzin i zachęcanie do powrotu migrantów powinno być częścią ogólnej powojennej strategii odbudowy kraju. Jednak dziś, niestety, polityka państwa w tym obszarze jest raczej imitacyjna, a zadania związane z poprawą potencjału demograficznego Ukrainy nie są odpowiednio realizowane.
Mykyta Trachuk