Demograficzny kryzys, starzenie się społeczeństwa oraz ograniczenia systemu emerytur solidarnościowych w Ukrainie zagrażają zdolności państwa do zapewnienia godnego poziomu życia przyszłym emerytom.
Coraz popularniejszą alternatywą stają się emerytury kapitałowe. Idea własnych oszczędności, które będą pracować na przyszłą emeryturę, budzi nadzieję na finansową niezależność na starość oraz możliwość utrzymania godnego poziomu życia po zakończeniu aktywności zawodowej. Jednocześnie wywołuje pewne obawy związane z odpowiedzialnością za przyszłość, ryzykiem inwestycyjnym oraz stabilnością gospodarczą w dłuższej perspektywie.
Czym są emerytury kapitałowe, jakie są perspektywy ich wprowadzenia i rozwoju w Ukrainie oraz jakie doświadczenia mają kraje, w których systemy kapitałowe już z powodzeniem funkcjonują – o tym przeczytacie w tym materiale.
Jakie są systemy emerytalne?
Istnieje kilka modeli systemów emerytalnych, które opierają się na trzech głównych strategiach: solidarnościowej, kapitałowej oraz mieszanej.
Strategia solidarnościowa, kapitałowa i mieszana w systemach emerytalnych
Strategia solidarnościowa polega na tym, że pracująca część społeczeństwa finansuje emerytury obecnych emerytów poprzez podatki. Jest to klasyczny model, w którym obecne pokolenie pracujących utrzymuje pokolenie seniorów, a wysokość emerytury zależy głównie od stażu pracy i wysokości wynagrodzenia.
Strategia kapitałowa opiera się na funkcjonowaniu państwowych, korporacyjnych i prywatnych programów emerytalnych, które gromadzą środki na przyszłe emerytury obywateli. W tym modelu składki na emeryturę są traktowane jako osobista własność emeryta, a wysokość przyszłych świadczeń zależy bezpośrednio od sumy zgromadzonych oszczędności i dochodów z inwestycji.
Strategia mieszana łączy elementy systemów solidarnościowych i kapitałowych, tworząc bardziej zrównoważony i odporny na zmiany demograficzne model emerytalny. Jest to obecnie najczęściej stosowane podejście na świecie, ponieważ umożliwia lepsze zbilansowanie ryzyka i stabilności finansowej.
Czym jest emerytura kapitałowa
System emerytalny oparty na kapitałowych oszczędnościach to system emerytalny oparty na zasadzie indywidualnych oszczędności obywateli gromadzonych w trakcie ich aktywności zawodowej.
Główna różnica między systemem kapitałowym a systemem solidarnościowym polega na źródle finansowania wypłat emerytalnych.
W systemie solidarnościowym osoby pracujące bezpośrednio finansują emerytury obecnych emerytów poprzez wspólny Fundusz Emerytalny. Wysokość emerytury często zależy od długości okresu składkowego oraz wysokości wynagrodzenia emeryta w trakcie jego kariery zawodowej, ale nie jest bezpośrednio proporcjonalna do sumy wpłaconych składek przez konkretną osobę.
W systemie kapitałowym wysokość przyszłej emerytury bezpośrednio zależy od sumy wpłaconych składek, dochodu z inwestycji uzyskanego przez fundusz emerytalny oraz okresu wypłat. Każdy uczestnik ponosi bezpośrednią odpowiedzialność za kształtowanie swojej przyszłej emerytury.
Główne elementy systemu kapitałowego
W systemie kapitałowym osoba zazwyczaj posiada własne konto, na którym są rejestrowane jej składki oraz dochody z inwestycji. Składki mogą być obowiązkowe (procent wynagrodzenia) lub dobrowolne (dodatkowe oszczędności obywatela).
Środki na indywidualnym koncie emerytalnym są własnością osoby i podlegają dziedziczeniu w przypadku jej śmierci przed osiągnięciem wieku emerytalnego lub przed całkowitym wykorzystaniem oszczędności. Zazwyczaj po osiągnięciu wieku emerytalnego osoba uzyskuje prawo do wypłat ze swojego kapitałowego konta. Jednak w niektórych jurysdykcjach można wykorzystać zgromadzone środki na edukację, opiekę zdrowotną, zakup nieruchomości itp. Forma wypłat może być różna: jednorazowa wypłata, regularne płatności, renta dożywotnia (annuita) lub kombinacja tych form.
Zarządzanie aktywami jest realizowane przez fundusze emerytalne. Fundusze państwowe mogą być tworzone i kontrolowane przez państwo, a fundusze niepaństwowe – przez prywatne firmy.
Nie jest konieczne inwestowanie wyłącznie w fundusze emerytalne – mogą to być również fundusze inwestycyjne lub firmy zarządzające aktywami.
Fundusze inwestują zgromadzone środki w różne aktywa (akcje, obligacje, nieruchomości itp.) w celu ich zachowania i pomnożenia. Działalność inwestycyjna wiąże się z pewnym ryzykiem związanym z wahaniami rynkowymi, co może wpływać na wysokość przyszłej emerytury. Jednak w niektórych jurysdykcjach przyszli emeryci mogą zrezygnować z ryzykownych operacji inwestycyjnych.
Zalety i wady systemu kapitałowego
Głównymi zaletami systemu kapitałowego są to, że wysokość emerytury zależy od osobistych składek oraz dochodów z inwestycji, a udane inwestycje mogą zapewnić znaczący wzrost oszczędności. Kolejnym plusem jest przejrzystość, ponieważ uczestnicy systemu mają informacje o stanie swoich indywidualnych kont. System zachęca obywateli do odpowiedzialnego planowania finansowego, a zgromadzone środki mogą być dziedziczone.
Jednocześnie system kapitałowy zawiera szereg ryzyk. Dochodowość inwestycji może być niestabilna, a nawet ujemna. Inflacja może zmniejszyć realną wartość oszczędności. A nieefektywne zarządzanie funduszami emerytalnymi może prowadzić do utraty środków.
Czy współcześni millenialsi mogą liczyć na emeryturę w Ukrainie?
Demograficzne, ekonomiczne i systemowe czynniki stanowią poważne wyzwanie dla stabilności istniejącego systemu emerytalnego na Ukrainie, który tradycyjnie opiera się na modelu solidarnościowym.
W 2024 roku w Ukrainie było ponad 10 milionów emerytów – około jednej trzeciej populacji kraju. Od 2021 roku obserwowano tendencję do spadku liczby ubezpieczonych osób. Jeśli na początku 2021 roku na 1000 ubezpieczonych przypadało 868 emerytów, to na początku 2024 roku liczba ta wzrosła do 945 osób. Dane demograficzne wskazują na dalszy wzrost odsetka osób starszych i spadek liczby ludności w wieku produkcyjnym w przyszłości.
Niska dzietność oraz wysoki poziom emigracji zarobkowej przez dziesięciolecia przyczyniły się do gwałtownego spadku stosunku liczby pracujących do liczby emerytów w Ukrainie. Pandemia COVID-19 była kolejnym poważnym wyzwaniem, które miało istotny wpływ na sytuację demograficzną. W 2021 roku, przed rozpoczęciem pełnoskalowej wojny, COVID-19 był drugą najczęstszą przyczyną zgonów w kraju.
W 2022 roku doszła do tego pełnoskalowa wojna, w wyniku której miliony ludzi opuściły kraj. Według danych rządowych, obecnie około 25 milionów Ukraińców przebywa za granicą, z czego 7,5 miliona wyjechało po rozpoczęciu wojny. W 2024 roku liczba zgonów w Ukrainie niemal trzykrotnie przewyższyła liczbę urodzeń: 495 090 zgonów wobec 176 679 urodzeń.
Wszystkie te czynniki powodują deficyt w Funduszu Emerytalnym, ponieważ mniejsza liczba podatników musi utrzymywać rosnącą liczbę emerytów. Prognozy dotyczące dalszego pogarszania się sytuacji demograficznej budzą obawy co do przyszłej wypłacalności systemu solidarnościowego. Szacuje się, że do połowy XXI wieku populacja Ukrainy może zmniejszyć się do 25 milionów, a do końca wieku – do 15 milionów
Innym kluczowym czynnikiem jest stan gospodarki. Niestabilny wzrost gospodarczy, wysoki poziom zatrudnienia w szarej strefie oraz niskie oficjalne wynagrodzenia negatywnie wpływają na wysokość składek emerytalnych. Według danych Ministerstwa Gospodarki, w 2024 roku około 40% gospodarki funkcjonowało w szarej strefie. W niektórych sektorach ten odsetek wynosił nawet 60-70%.
Wiele młodych osób może być zatrudnionych w nieformalnym sektorze gospodarki, co oznacza brak lub minimalne składki na ubezpieczenie emerytalne. To prowadzi do niskich przyszłych emerytur dla tej kategorii pracowników.
Nie ma jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie. Jeśli sytuacja pozostanie bez zmian, a reformy nie zostaną przeprowadzone, perspektywy dla godnych emerytur wydają się dość niepewne. Jednak wprowadzenie efektywnego systemu kapitałowego, w połączeniu ze stabilizacją gospodarki i ograniczeniem szarej strefy, może stworzyć bardziej solidne podstawy dla systemu emerytalnego.
Jeśli do końca tej dekady uda się uruchomić obowiązkowy system kapitałowy, millenialsi będą mieli możliwość gromadzenia oszczędności emerytalnych przez większą część swojego życia zawodowego, uzupełniając tym samym świadczenia solidarnościowe. Opóźnienia lub niepełne wdrożenie reformy zmniejszą jej wpływ na przyszłe emerytury, zwłaszcza dla tych, którzy wkrótce osiągną wiek emerytalny.
Reforma emerytalna w Ukrainie
Dyskusje na temat reformy emerytalnej opartej na oszczędnościach kapitałowych trwają na Ukrainie od 2003 roku, kiedy przyjęto ustawę "O obowiązkowym państwowym ubezpieczeniu emerytalnym". Ustawa ta przewiduje trzy filary systemu emerytalnego:
- System solidarnościowy (istniejący od czasów radzieckich),
- Kapitałowy system obowiązkowy (indywidualne oszczędności),
- System dobrowolny (niepaństwowe fundusze emerytalne).
Kapitałowy filar miał ruszyć już w 2007 roku, ale jego wdrożenie było wielokrotnie opóźniane z powodu problemów związanych z infrastrukturą, nadzorem oraz zaufaniem do mechanizmów inwestycyjnych.
W 2017 roku Rada Ministrów Ukrainy oficjalnie ogłosiła zamiar wprowadzenia emerytur kapitałowych od 2019 roku, ale inicjatywa ponownie utknęła w martwym punkcie.
W ostatnich latach Ukraina ponownie powróciła do kwestii emerytur kapitałowych. Jesienią 2024 roku Ministerstwo Polityki Społecznej Ukrainy zaprezentowało projekt ustawy "O powszechnym obowiązkowym zabezpieczeniu emerytalnym", który przewiduje wprowadzenie obowiązkowych składek do państwowych lub niepaństwowych funduszy emerytalnych zarówno dla pracowników, jak i pracodawców. Oczekuje się, że na Ukrainie będzie funkcjonował pełnoprawny trójpoziomowy system emerytalny: solidarnościowy (podstawowy + ubezpieczeniowy), obowiązkowy kapitałowy oraz dobrowolny kapitałowy, a także emerytury zawodowe (odpowiednik emerytur specjalnych). W kwietniu 2025 roku dokument przeszedł publiczne konsultacje.
Przepisy dotyczące systemu emerytur kapitałowych w Ukrainie mają zostać przyjęte w 2025 roku, a pierwsze składki mają zostać rozpoczęte w 2026 roku. Jednak na razie nie wiadomo, kiedy dokument trafi pod głosowanie w Radzie Najwyższej Ukrainy.
Obecne władze już wcześniej podejmowały próby reformy systemu emerytalnego, na przykład w kwietniu 2023 roku, kiedy do Rady Najwyższej wniesiono projekt ustawy o wprowadzeniu obowiązkowego systemu emerytur kapitałowych, jednak nie uzyskał on wystarczającego poparcia.
Wdrożenie takiego systemu wymaga precyzyjnego podejścia, w tym stworzenia niezawodnych mechanizmów zarządzania aktywami emerytalnymi, ochrony oszczędności przed inflacją oraz zapewnienia przejrzystości i odpowiedzialności. Z drugiej strony, każde opóźnienie reformy emerytalnej pogarsza przyszłe perspektywy emerytalne wszystkich pokoleń. Przesunięcie w czasie wprowadzenia filaru kapitałowego prowadzi do utraty czasu na wzrost indywidualnych oszczędności i pogłębia deficyt systemu solidarnościowego.
Doświadczenia innych krajów
Doświadczenia krajów, które już od dawna stosują systemy kapitałowe, mogą dostarczyć cennych lekcji i pomóc Ukrainie w opracowaniu własnego, efektywnego modelu. Należy jednak pamiętać, że nie ma uniwersalnego rozwiązania, a każdy kraj dostosowuje system kapitałowy do swoich specyficznych warunków ekonomicznych, społecznych i kulturowych.
Chile
Reforma emerytalna w Chile z 1981 roku była jednym z pierwszych przykładów wprowadzenia obowiązkowego, prywatnego systemu kapitałowego. Stary system został zastąpiony finansowaniem kapitałowym, zarządzanym przez fundusze inwestycyjne z obowiązkowymi składkami pracodawców za pracowników najemnych. Choć wcześniejsze składki nadal były możliwe, niższy obowiązkowy poziom składek (11%) do nowych funduszy zachęcał większość pracowników do przejścia na nowy system.
Państwo gwarantowało:
- Minimalną emeryturę dla tych, którzy płacili składki przez ponad 20 lat (uzupełniając różnicę),
- Ochronę aktywów w przypadku niewystarczającej rentowności funduszu (pokrywając różnicę),
- Wypłatę emerytur w przypadku bankructwa funduszu,
- Pomoc socjalną (PASIS) dla osób, które nie miały prawa do minimalnej emerytury (choć jej poziom często był niewystarczający).
Jednak znaczna część chilijskiego społeczeństwa nie była w stanie finansować emerytur, a wielu pracowników miało trudności z osiągnięciem 20 lat składek, aby kwalifikować się przynajmniej do minimalnej emerytury.
W odpowiedzi na te wyzwania, w 2008 roku w Chile przeprowadzono drugą reformę emerytalną, aby rozwiązać problemy związane z niskim poziomem pokrycia systemem oraz wysokimi kosztami administracyjnymi. Minimalną emeryturę oraz Pensiones Asistenciales (świadczenia socjalne dla osób, które nie opłacały składek lub mają mniej niż 20 lat składkowych) zastąpiono systemem solidarnościowym, finansowanym z podatków (SPS). Wszyscy obywatele powyżej 65 roku życia, którzy mieszkali w Chile przez co najmniej 20 lat i nie mieli prywatnej emerytury na określonym minimalnym poziomie, uzyskali prawo do emerytury SPS. Osoby samozatrudnione również zostały włączone do systemu emerytalnego.
W rezultacie w Chile pracownicy indywidualnie oszczędzają w prywatnych funduszach pod kontrolą państwa, z gwarantowaną rentownością i możliwością zmiany funduszu. Po osiągnięciu wieku emerytalnego uczestnicy mogą otrzymać zgromadzone środki lub kupić dożywotnią emeryturę. Państwo gwarantuje również wypłaty w przypadku niewystarczającej rentowności funduszu. Drugi poziom obejmuje również ubezpieczenie na wypadek niepełnosprawności oraz utraty żywiciela rodziny.
W 2022 roku średnia roczna emerytura w Chile wynosiła około 4800 dolarów dla mężczyzn i około 3100 dolarów dla kobiet. Średnia miesięczna emerytura bez wsparcia państwa wynosiła do 320 dolarów, a część państwowa – do 230 dolarów. Chilijski model przyczynił się do rozwoju krajowego systemu finansowego, podobne modele funkcjonują w Argentynie, Peru i Kolumbii.
Wnioski dla Ukrainy: Wprowadzenie efektywnego organu regulacyjnego i zapewnienie przejrzystości działalności funduszy emerytalnych, względnienie aspektów społecznych oraz zapewnienie minimalnych gwarancji dochodów emerytalnych oraz zapewnienie odpowiednich mechanizmów kontroli nad działalnością prywatnych funduszy.
Australia
System emerytalny w Australii jest mieszany i oparty na trzech głównych filarach. Łączy wsparcie państwowe, obowiązkowe składki pracodawców oraz indywidualne oszczędności obywateli.
Państwowa emerytura (Age Pension) jest finansowana z budżetu państwa. Przysługuje osobom, które ukończyły 67 lat. Wypłacana jest wyłącznie tym, którzy nie mają wystarczających dochodów lub aktywów – obowiązuje więc test dochodowy i majątkowy. Poziom wsparcia zapewnia jedynie minimum egzystencji.
Drugi filar – system Superannuation – to obowiązkowe składki emerytalne opłacane przez pracodawców. System ten wprowadzono w 1992 roku. Pracodawca odprowadza co najmniej 11% (od 1 lipca 2023 roku) wynagrodzenia pracownika na jego indywidualne konto emerytalne. Pieniądze są inwestowane (zazwyczaj w różne fundusze), kumulowane i stają się dostępne po osiągnięciu wieku emerytalnego lub w określonych sytuacjach (np. niepełnosprawność, ciężka choroba). Funkcjonuje również program First Home Super Saver Scheme, który pozwala wykorzystać część zgromadzonych oszczędności na zakup pierwszego mieszkania.
Istnieje również możliwość dobrowolnych wpłat. System obejmuje zarówno fundusze branżowe, jak i prywatne fundusze emerytalne, które konkurują o pozyskanie klientów. Można inwestować środki w konta emerytalne (superannuation) z ulgami podatkowymi. Australijczycy chętnie inwestują także w nieruchomości, akcje i działalność gospodarczą, aby zabezpieczyć swoją przyszłość.
Superannuation to ogromny rynek inwestycyjny. Na 2024 rok jego wartość wynosiła ponad 3,5 biliona dolarów australijskich. Choć system ten uważany jest za stabilny i elastyczny, to napotyka wyzwania: wzrost długości życia, inflacja oraz nierówności w oszczędnościach (szczególnie między mężczyznami a kobietami).
Jakie wnioski może wyciągnąć Ukraina: przeniesienie części odpowiedzialności za składki emerytalne na pracodawców . Znaczenie rozwoju konkurencyjnego rynku funduszy emerytalnych.
Szwecja
Szwecja korzysta z mieszanego systemu emerytalnego, który łączy elementy systemu solidarnościowego oraz kapitałowego.
Państwowa emerytura (Allmän pension) to podstawowa emerytura finansowana z podatków i obowiązkowych składek. Obejmuje: Inkomstpension – około 16% rocznego dochodu trafia do państwowego systemu, gdzie nie jest "oszczędzana", ale wykorzystywana na bieżące wypłaty emerytur (model "pay-as-you-go"). Premiepension – dodatkowe 2,5% dochodu jest inwestowane na indywidualnym koncie w jednym z wielu funduszy, które wybiera sam obywatel.
Ponadto w Szwecji istnieje również emerytura pracownicza, która jest zapewniana przez pracodawcę. Często opiera się ona na branżowych lub korporacyjnych układach zbiorowych. Jest głównym źródłem dochodów dla wielu emerytów, zwłaszcza tych, którzy pracowali w sektorze publicznym.
Szwedzi mogą również samodzielnie odkładać dodatkowe środki na emeryturę w niepaństwowych funduszach emerytalnych, firmach ubezpieczeniowych lub inwestować w produkty finansowe.
Jakie lekcje może wyciągnąć Ukraina: Możliwość łatwej integracji filaru kapitałowego z istniejącym systemem solidarnościowym, ważność zapewnienia obywatelom możliwości wyboru funduszy emerytalnych oraz konieczność posiadania stabilnego, państwowego funduszu emerytalnego.
Singapur
System emerytalny Singapuru jest jednym z najbardziej samowystarczalnych na świecie. Opiera się nie na państwowych wypłatach, jak w wielu innych krajach, ale na obowiązkowych, indywidualnych oszczędnościach gromadzonych w Central Provident Fund (CPF) – Centralnym Funduszu Rezerw.
Jest to obowiązkowy system oszczędnościowy dla wszystkich obywateli i stałych mieszkańców Singapuru. Składki są wpłacane zarówno przez pracodawców, jak i pracowników.
Wysokość składek (stan na 2024 rok) wynosi około 37% wynagrodzenia (do 20% od pracownika i do 17% od pracodawcy). Procent składki zależy od wieku pracownika – im starsza osoba, tym niższa składka.
Każdy obywatel ma trzy rodzaje kont: Ordinary Account (na mieszkanie, edukację, inwestycje, ubezpieczenie), Special Account (na oszczędności emerytalne), MediSave Account (na wydatki medyczne, ubezpieczenie, szpitale).
Z czasem część środków jest automatycznie przenoszona z Ordinary Account do Special Account, szczególnie z wiekiem, aby lepiej przygotować się do emerytury.
Gdy obywatel osiąga 65 lat, aktywowana jest program CPF LIFE (Lifelong Income for the Elderly). Jest to system dożywotnich miesięcznych wypłat. Wysokość świadczenia zależy od zgromadzonego salda (na podstawie Special i Retirement Account). Średnia miesięczna wypłata w ramach CPF LIFE wynosi około 740–1480 dolarów singapurskich miesięcznie. Minimalna suma oszczędności wymagana do przystąpienia do programu to około 60 000 dolarów singapurskich (w wieku 65 lat, z możliwością wpłacenia większych kwot dla wyższych wypłat).
Jakie lekcje może wyciągnąć Ukraina: Brak deficytu w funduszu emerytalnym, ponieważ nie ma klasycznej, "solidarnościowej" emerytury państwowej. Wysoki poziom oszczędności, ponieważ Singapurczycy zaczynają oszczędzać już od młodości. Elastyczność i kontrola – ludzie mogą wykorzystywać zgromadzone środki na mieszkanie, edukację, opiekę medyczną. Rząd gwarantuje 2,5%–6% rocznego zwrotu na różnych kontach.
Czynniki sukcesu systemu emerytalnego opartego na oszczędnościach
Analizując międzynarodowe doświadczenia związane z udanymi systemami emerytalnymi opartymi na oszczędnościach, można wyróżnić następujące kluczowe czynniki sukcesu:
- Obowiązkowy udział. Obowiązkowe składki zapewniają szerokie pokrycie społeczne i stabilny napływ środków do funduszy emerytalnych.
- Efektywne regulacje i nadzór. Wiarygodna kontrola nad działalnością funduszy emerytalnych, przejrzystość ich działania oraz ochrona praw uczestników są kluczowe. Niezbędne jest również stworzenie niezależnych, profesjonalnych mechanizmów nadzoru nad działalnością niepaństwowych funduszy emerytalnych.
- Rozwinięty rynek finansowy. Obecność płynnego i zdywersyfikowanego rynku finansowego tworzy możliwości efektywnego inwestowania zgromadzonych środków.
- Konkurencja między funduszami emerytalnymi. Rywalizacja między funduszami stymuluje poprawę jakości usług oraz zwiększa rentowność inwestycji.
- Edukacja finansowa i informowanie społeczeństwa. Poprawa świadomości finansowej oraz informowanie obywateli o korzyściach systemu kapitałowego zwiększają zaufanie i aktywność uczestników systemu.
- Stabilność polityczna i długoterminowe wsparcie reform. Długotrwałe wsparcie reform emerytalnych oraz stabilność polityczna są kluczowe dla sukcesu każdego systemu kapitałowego.
Gwarancje państwowe. Konieczność wprowadzenia państwowych gwarancji dla części aktywów emerytalnych lub wprowadzenie "obligacji emerytalnych" z minimalnym poziomem dochodowości.
Dlaczego wdrożenie systemu kapitałowego w Ukrainie może napotkać trudności
Kluczowym elementem systemu kapitałowego są inwestycje z indywidualnych kont uczestników. Słabo rozwinięty rynek kapitałowy może mieć jednak istotny negatywny wpływ na efektywność i stabilność systemu emerytalnego opartego na oszczędnościach w Ukrainie. Niedostatek płynnych instrumentów finansowych. Niska liczba płynnych instrumentów finansowych (akcji, obligacji, funduszy inwestycyjnych) ogranicza możliwości dywersyfikacji portfela aktywów emerytalnych.
Fundusze emerytalne to długoterminowi inwestorzy, którym potrzebna jest przewidywalność, stabilność regulacyjna oraz dostęp do wiarygodnych instrumentów finansowych. W przeciwnym razie zgromadzone oszczędności mogą być inwestowane w niskodochodowe lub ryzykowne projekty, co może prowadzić do strat.
Brak integracji z globalnym rynkiem finansowym. Jeśli rynek kapitałowy nie jest zintegrowany z globalnym systemem finansowym, międzynarodowi inwestorzy oraz zarządzający aktywami nie będą zainteresowani działaniem na nim, co ogranicza dostęp do nowoczesnych praktyk inwestycyjnych.
Niskie zaufanie do krajowych instrumentów finansowych. Na rozwiniętych rynkach znacząca część aktywów emerytalnych jest inwestowana w obligacje skarbowe, korporacyjne obligacje o wysokim ratingu itp. Na Ukrainie takie instrumenty istnieją, ale często nie cieszą się zaufaniem inwestorów.
Ograniczenia regulacyjne w czasie wojny. Dodatkowo, ograniczenia dotyczące transferu kapitału w czasie stanu wojennego uniemożliwiają indywidualne inwestycje obywateli lub inwestycje zagraniczne prywatnych funduszy, co znacząco utrudnia dywersyfikację portfeli.
