W ciągu ostatnich kilku dni sytuacja w Nepalu przyciąga uwagę światowych mediów. Protesty studenckie, które rozpoczęły się dopiero 8 września, w zaledwie kilka dni doprowadziły do gwałtownego wybuchu społecznego i obalenia władzy w kraju. Obecnie na ulicach stolicy Nepalu panuje anarchia i chaos.
Demonstranci wcale nie zachowywali się pokojowo: protest szybko przerodził się w brutalne starcia z policją, która de facto wycofała się z prób tłumienia akcji. W ciągu kilku dni Nepalczycy przepędzili ze stolicy całą władzę: rząd podał się do dymisji, najwyżsi urzędnicy uciekali helikopterami, a rozwścieczony tłum spalił budynek administracji prezydenta, parlament oraz posiadłości urzędników.
Nie obyło się bez ofiar: zginęły dziesiątki demonstrantów, wielu rannych jest także wśród przedstawicieli władz i służb bezpieczeństwa. Zdarzało się, że tłum dopadał poszczególnych urzędników – ich los był tragiczny. Minister spraw wewnętrznych został ciężko pobity, a jego żona zabita (według innych źródeł żyje, ale w bardzo ciężkim stanie).
Na chwilę obecną wydaje się, że rewolucja zwyciężyła: protestujący całkowicie przejęli kontrolę nad stolicą — Katmandu, premier wraz z rządem podał się do dymisji, a prezydent ukrywa się w nieznanym miejscu. Jednak sytuacja jest daleka od pokojowego rozwiązania. Protestujący ogłosili, że biorą władzę w swoje ręce. W kraju jednak wciąż pozostaje urzędująca głowa państwa, a armia już zapowiedziała, że przejmuje zarządzanie Nepalem na czas kryzysu.
W rzeczywistości na naszych oczach w Nepalu kształtuje się nie dwu-, lecz trójwładza. Ten niewielki kraj azjatycki, w którym zaledwie 19 lat temu zakończyła się wieloletnia wojna domowa, ponownie stoi na krawędzi poważnego konfliktu wewnętrznego, a być może nawet rozpadu.
Co wydarzyło się w Nepalu w ostatnich dniach i dlaczego? Polityczny komentator UA.News, Mykyta Traczuk, przyjrzał się sprawie.
Nepal: co o nim wiadomo?
Nepal to niewielkie, ubogie, wielonarodowe i malownicze państwo górskie, położone między dwoma geopolitycznymi gigantami – Indiami od wschodu, południa i zachodu oraz Chinami od północy. Liczy około 30 milionów mieszkańców, z których większość stanowią bardzo młodzi ludzie w wieku średnio 25–27 lat.
Gospodarka kraju pozostaje jedną z najsłabiej rozwiniętych w regionie, a bezrobocie utrzymuje się na wysokim poziomie. Nepal w dużym stopniu uzależniony jest od rolnictwa, które daje zatrudnienie około dwóm trzecim ludności, choć jego udział w PKB nie przekracza jednej trzeciej. Kraj w znacznym stopniu polega także na przekazach pieniężnych od pracujących za granicą Nepalczyków – w niektórych latach stanowią one nawet do 30% PKB.
System polityczny Nepalu to federalna republika demokratyczna z dwuizbowym parlamentem, ustanowiona na mocy konstytucji z 2015 roku, która stała się fundamentem nowego porządku obywatelskiego po zniesieniu monarchii w 2008 roku. Prezydent pełni funkcję formalnej głowy państwa, natomiast rządem kieruje premier.
Chociaż Nepal zachowuje formalne instytucje demokratyczne, rzeczywistość życia politycznego cechuje się autokratyzmem, nepotyzmem („kumoterstwem”) oraz częstymi zmianami rządów. Od czasu proklamowania republiki powstało już ponad dziesięć koalicji rządowych, z których żadna nie dotrwała do końca pełnej pięcioletniej kadencji.
Międzynarodowa sytuacja Nepalu jest wyjątkowo skomplikowana z powodu jego położenia geograficznego. Kraj ten jest fizycznie i politycznie „ściśnięty” między dwoma potężnymi państwami: Indiami – gospodarczo dominującym partnerem, z którym Nepal realizuje do 80% eksportu i ponad 60% importu (a relacje z Indiami mają silne podstawy historyczne i kulturowe) – oraz Chinami, które poprzez rekapitalizację, projekty infrastrukturalne i inwestycje konsekwentnie starają się zwiększyć swoją obecność w regionie. Nepal tradycyjnie starał się stosować strategię „hedgingu”, czyli utrzymywania równowagi między oboma graczami, aby zachować polityczną autonomię i czerpać korzyści inwestycyjne z obu stron.
W istocie Nepal to niewielka górska enklawa o skomplikowanej historii, strukturze demograficznej i gospodarce, która znajduje się w procesie transformacji. Kraj próbuje przezwyciężyć historyczne ograniczenia gospodarcze, skutki wyniszczającej wojny domowej i zniesienia monarchii, a także chroniczną niestabilność polityczną, dążąc do zbudowania demokratycznego systemu rządów, jednocześnie balansując w geopolitycznym starciu między Indiami a Chinami.
„Rewolucja Z” 2025 w Nepalu: jak to było
Jak już wspomniano, sytuacja polityczna w kraju pozostaje bardzo niestabilna. 4 września 2025 roku weszła w życie decyzja rządu o zablokowaniu dostępu do popularnych stron internetowych i mediów społecznościowych, w tym Facebooka, Instagrama, X, YouTube, Reddita i innych.
Oficjalnym powodem było nieprzestrzeganie przez te platformy lokalnego prawa. Rzeczywistym celem była jednak próba „suwerenizacji” internetu na wzór chiński oraz ograniczenie prawa obywateli do swobodnego korzystania z sieci — miejsca, gdzie aktywnie dyskutowano o luksusowym życiu polityków i ich dzieci w czasach powszechnej biedy.
„Nowa fala protestów rozpoczęła się po publikacjach dotyczących życia dzieci rządzącej elity na tle narastającego ubóstwa i upadku gospodarki Nepalu. W mediach społecznościowych pojawiały się zrzuty ekranu profili «złotej młodzieży», która chwaliła się majątkiem, stylem życia, luksusowymi samochodami, imprezami i diamentami. Wśród nich znaleźli się potomkowie wszystkich wpływowych urzędników i polityków. Oburzenie wywołała nie tylko cenzura, ale także całkowita utrata zaufania do władzy, która ostentacyjnie żyje w luksusie, podczas gdy zwykli obywatele ledwo wiążą koniec z końcem… Młodzież piętnuje wystawne życie dzieci polityków na tle powszechnego zubożenia i bezrobocia” — komentuje politolog Witalij Kulik.
To właśnie ten pozornie formalny pretekst, związany z cenzurą internetu, doprowadził do masowego niezadowolenia Nepalczyków, z których większość stanowią młodzi bezrobotni. Jednym z centrów koordynacji protestu stało się konto na Instagramie pod nazwą Z Generation Nepal („Pokolenie Z Nepalu”). To tam pojawiły się wezwania do młodzieży, by zebrała się na demonstracji pod parlamentem w Katmandu. Wydarzenia te szybko zyskały nazwę „rewolucji pokolenia Z”.
Warto wyjaśnić, że pod pojęciem „pokolenie Z” rozumie się tzw. „zumersów”, czyli osoby urodzone w połowie i pod koniec lat 90. Nie ma to żadnego związku z symboliką rosyjskiej agresji na Ukrainę — termin ten funkcjonował na długo przed inwazją rosji.
Protest, teoretycznie pokojowy, w praktyce niemal natychmiast przerodził się w gwałtowne i radykalne starcia. Demonstranci ruszyli do szturmu na parlament i budynki rządowe, walczyli z policją, używając koktajli Mołotowa, kostki brukowej, pałek i broni białej. Doszło do eskalacji przemocy — siły bezpieczeństwa zaczęły strzelać do tłumu ostrą amunicją. Zginęły dziesiątki osób, a setki Nepalczyków po obu stronach zostały rannych.
Nie powstrzymało to jednak protestów, a jedynie dodatkowo je zradykalizowało. Na ulice wyszły setki tysięcy ludzi, którzy w ciągu jednego dnia faktycznie przejęli kontrolę nad stolicą. Prezydent i najwyżsi urzędnicy państwowi uciekli z Katmandu helikopterami, a rząd z premierem na czele podał się do dymisji.
Demonstranci spalili parlament, administrację prezydencką, Sąd Najwyższy i szereg innych budynków rządowych. Ogłosili także, że władza przechodzi w ich ręce i zapowiedzieli utworzenie nowych organów państwowych. Jednocześnie w kraju wciąż pozostaje urzędujący prezydent Ram Chandra Paudel oraz armia, która już ogłosiła, że przejmuje kierowanie państwem.
Sytuacja geopolityczna Nepalu
Nepal to kraj złożony i politycznie bardzo zróżnicowany. Przed wydarzeniami lokalnego „majdanu” władza należała do koalicji partii lewicowych – od umiarkowanych socjalistów i socjaldemokratów po radykalnych komunistów-maoistów, czyli zwolenników doktryny politycznej twórcy współczesnych Chin, Mao Zedonga.
Nic więc dziwnego, że w polityce zagranicznej Katmandu orientowało się głównie na Pekin. Z kolei opozycja, reprezentowana przede wszystkim przez radykalnie prawicowe i promonarchiczne ugrupowania, opowiadała się za zbliżeniem z Indiami, które są Nepalczykom bliższe kulturowo, religijnie i etnicznie.
Tym razem jednak siłą napędową protestów była młodzież, sceptyczna zarówno wobec „lewicowców” z ich prorosyjskim kursem na Chiny, jak i wobec „prawicowców” ciągnących w stronę Indii. Wśród uczestników szczególnie popularne były idee „trzeciej drogi”: Nepal powinien być niezależnym i suwerennym państwem, wolnym od dominującego wpływu międzynarodowych ośrodków. Wśród liderów rewolucji – jeśli w ogóle można ich tak nazwać, bo protesty miały charakter w dużej mierze zdecentralizowany i antyprzywódczy – znaleźli się lokalni celebryci oraz „nowi ludzie”: byli didżeje czy nawet raperzy, popularni wśród młodych dzięki swoim politycznym hasłom.
Nie można nazwać protestu prozachodnim. Owszem, uczestnicy demonstracji i ruchy, które ich wspierały, otwarcie sprzeciwiają się korupcji, „kumoterstwu” i autokratyzmowi nepalskich władz, domagając się większej wolności i otwartości. Jednak w proteście nie pojawiają się żadne konkretne prozachodnie idee, postulaty ani siły polityczne. Liderzy ruchu również odnoszą się krytycznie do Stanów Zjednoczonych, uznając, że w ujęciu globalnym nie różnią się one niczym istotnym od Indii czy Chin. Balendra Shah, raper i jedna z kluczowych twarzy rewolucji, wielokrotnie wypowiadał się przeciwko amerykańskim wpływom w Nepalu.
W istocie mamy więc do czynienia z „buntem przeciwko wszystkim”, powstaniem skierowanym przeciwko elitom jako takim. Siłą napędową protestu jest młodzież, która ma w większości ambiwalentne i rozproszone poglądy na przyszłość państwa. Jest rozczarowana wszystkimi istniejącymi ośrodkami siły — Indiami, Chinami, Stanami Zjednoczonymi — oraz ruchami politycznymi zarówno prawicowymi, jak i lewicowymi.
Niezależnie jednak od tego, jakie idee „trzeciej drogi” głoszą protestujący, ich realizacja w obecnych warunkach Nepalu wydaje się niezwykle trudna. Kraj pozostaje biedny, obciążony trudną historią, a jego mieszkańcy to mozaika wielu narodów, grup etnicznych i religijnych dodatkowo podzielonych systemem kastowym. Do tego Nepal z obu stron znajduje się w chińsko-indyjskich „geopolitycznych imadłach”.
Nie wspominając już o tym, że obecnie Nepal ponownie znajduje się na progu wojny domowej i rozłamu kraju: krwawe protesty doprowadziły do obalenia władzy w stolicy, jednak prezydent, który uciekł do innych, bezpieczniejszych regionów, wciąż pozostaje formalną głową państwa. Co więcej, armia już ogłosiła swoje roszczenia do władzy i zapowiedziała przywrócenie porządku w okresie kryzysu. W najbliższym czasie najprawdopodobniej w wewnętrzny konflikt zaangażują się również Pekin i New Delhi.
Podsumowując, aby uchronić państwo przed całkowitym upadkiem, Nepal pilnie potrzebuje szerokiego wewnętrznego dialogu politycznego. Konieczne jest powołanie czegoś w rodzaju „rządu pojednania narodowego” oraz szybkie wygaszenie wybuchów przemocy, przywracając na ulicach spokój i praworządność. W przeciwnym razie istnieje ryzyko powstania faktycznej dwu- lub trójwładzy oraz wybuchu nowej wojny domowej z aktywnym udziałem Chin i Indii, które wspierałyby swoich sojuszników.
Na ten moment nie jest do końca jasne, w jakim kierunku rozwinie się sytuacja w Nepalu. Przyszłość państwa zależy od tego, czy rewolucjonistom uda się szybko porozumieć zarówno z innymi siłami politycznymi, jak i z aktorami międzynarodowymi: scenariusz może oznaczać albo względnie pokojową transformację polityczną w okresie porewolucyjnym, albo dalsze zamieszki z ryzykiem otwartego konfliktu zbrojnego i rozpadu kraju.
