20 marca 2025 roku, w wieku 93 lat, zmarł Witold Pawłowycz Fokin. Był ukraińskim mężem stanu i politykiem, który pełnił funkcję pierwszego premiera niepodległej Ukrainy.
Wiadomość o jego śmierci ogłosiła jego wnuczka Maria na Facebooku, publikując zdjęcie z podpisem „Dziadek” – pod postem użytkownicy składają kondolencje rodzinie.
Fokin pozostaje w historii jako szef rządu w kluczowym momencie dla państwa ukraińskiego. Jego postać wywołała jednak także znaczny rezonans po jego udziale w negocjacjach dotyczących Donbasu.
Przeczytaj o tym w artykule UA.NEWS.
Dzieciństwo i kariera
Witold Fokin urodził się 25 października 1932 roku we wsi Nowomykołajówka na terenie dzisiejszego obwodu zaporoskiego. Jego rodzice byli nauczycielami. W 1954 roku ukończył Wydział Górniczy Dniepropetrowskiego Instytutu Górniczego, uzyskując dyplom w zakresie „rozwoju złóż surowców mineralnych”. Po ukończeniu studiów rozpoczął karierę w przemyśle węglowym Donbasu. Pracował jako inżynier górniczy i awansował na stanowiska kierownicze w kopalniach oraz stowarzyszeniach produkcyjnych w przemyśle węglowym.
W latach 70. Fokin przeszedł do pracy w organach planistycznych Ukraińskiej SRR – piastował stanowiska w Gosplanie (Państwowym Komitecie Planowania) Ukraińskiej SRR, później został jego szefem, a pod koniec lat 80. przewodniczącym Państwowego Komitetu Ekonomicznego Ukraińskiej SRR.
Szef rządu w okresie niepodległości
Kariera polityczna Fokina osiągnęła nowy poziom w październiku 1990 roku. W tym samym czasie, po rezygnacji Witalija Masola, Rada Najwyższa mianowała go przewodniczącym Rady Ministrów Ukraińskiej SRR. 23 października 1990 roku został mianowany pełniącym obowiązki premiera, a 14 listopada został potwierdzony na tym stanowisku.
Od 18 kwietnia 1991 roku Witold Fokin był ostatnim premierem Ukraińskiej SRR. W tym czasie kierownictwo ZSRR uważało go za doświadczonego gospodarza. Wiadomo, że prezydent ZSRR, Michaił Gorbaczow, zaproponował Fokinowi objęcie stanowiska szefa rządu w Moskwie, ale ten odmówił.
Po ogłoszeniu przez Ukrainę niepodległości 24 sierpnia 1991 roku Fokin automatycznie stał się szefem pierwszego rządu suwerennego państwa. Pełnił funkcję premiera Ukrainy do 1 października 1992 roku. Na tym stanowisku Fokin stanął przed wyzwaniami gospodarczymi, ponieważ nowo powstały kraj znajdował się w głębokim kryzysie transformacyjnym. Jego rząd ogłosił przejście na gospodarkę rynkową. Sam Fokin nie wyobrażał sobie jednak reform bez bliskich związków z rosją. Za jego kadencji wprowadzono tymczasowe kupony – pierwszą „walutę” niepodległej Ukrainy, mającą zastąpić radziecki rubel. Jednak ten krok nie powstrzymał hiperinflacji ani spadku poziomu życia.
8 grudnia 1991 roku Witold Fokin przeszedł do historii jako jeden z sygnatariuszy Porozumień Białowieskich, dokumentów, które oficjalnie zakończyły istnienie ZSRR. W Puszczy Białowieskiej (Białoruś) Fokin oraz prezydent Ukrainy, Leonid Krawczuk, podpisali porozumienie o likwidacji ZSRR i stworzeniu Wspólnoty Niepodległych Państw. To wydarzenie oznaczało ostateczne uwolnienie Ukrainy spod władzy Moskwy. Fokin wspominał później, że po referendum niepodległościowym w grudniu 1991 roku poczuł ogromną odpowiedzialność, która spoczęła na rządzie w tych burzliwych czasach.
Rezygnacja w 1992 roku i wyzwania gospodarcze
Witold Fokin pozostał na czele Gabinetu Ministrów przez nieco ponad rok po uzyskaniu niepodległości. Jego rząd pracował w czasie najcięższego kryzysu gospodarczego lat 90-tych. Napięcia społeczne rosły w Ukrainie z powodu braków towarowych, wzrostu cen i zerwania więzi gospodarczych z republikami byłego ZSRR. Jesienią 1992 roku przez kraj przetoczyły się strajki i protesty, będące reakcją społeczną na trudności gospodarcze.
W tych okolicznościach, 1 października 1992 roku, Rada Najwyższa wyraziła brak zaufania do rządu Fokina. Następnie ówczesny prezydent, Leonid Krawczuk, ogłosił dymisję premiera. Oficjalnym powodem dymisji było przejście Fokina na emeryturę. Jak wskazują jego współcześni, pan Witold nie zgadzał się z niektórymi radykalnymi decyzjami gospodarczymi, w szczególności był przeciwny zerwaniu wspólnej przestrzeni finansowej z krajami postsowieckimi. Wiadomo, że premier podał się do dymisji, nie zgadzając się z decyzją o wycofaniu Ukrainy z rublowej strefy. To oznaczało pełne wprowadzenie własnego systemu monetarnego w Ukrainie.
Po rezygnacji z funkcji premiera, Fokin pozostał aktywny w życiu publicznym jako deputowany do ukraińskiego parlamentu pierwszej kadencji (1990–1994). Podjął także działalność naukową i publiczną: pracował w Instytucie Gospodarki Światowej i Stosunków Międzynarodowych Narodowej Akademii Nauk Ukrainy oraz przewodniczył Międzynarodowej Fundacji ds. Humanitarnych i Gospodarczych Stosunków między Ukrainą a rosją.
W późniejszych latach Fokin rzadko angażował się w politykę. Jednak od czasu do czasu udzielał wywiadów, w których krytykował proces dekomunizacji oraz decyzje kolejnych prezydentów. Sceptycznie oceniał politykę Wiktora Juszczenki i Petra Poroszenki, jednocześnie stanowczo potępiając działania Moskwy na Krymie.
„Kiedy straciliśmy Krym, miałem poważny atak serca. Płakałem. I nie wstydzę się tego powiedzieć” - powiedział Fokin o swojej reakcji na aneksję półwyspu w 2014 roku.
Powrót do polityki: Trójstronna Grupa Kontaktowa i skandale z jego udziałem
W 2020 r., po długiej przerwie, nazwisko 88-letniego Witolda Fokina ponownie znalazło się w centrum uwagi. 18 sierpnia 2020 r. dekretem prezydenta Ukrainy Wołodymyra Zełenskiego został on powołany w skład ukraińskiej delegacji do Trójstronnej Grupy Kontaktowej ds. pokojowego uregulowania sytuacji w Donbasie. Został mianowany pierwszym zastępcą szefa delegacji. Nominacja ta wywołała spore poruszenie. Leonid Krawczuk, który przewodniczył delegacji, tłumaczył zaangażowanie Fokina jego doświadczeniem i donbaskimi korzeniami. Powiedział, że były premier urodził się i pracował w Donbasie, ma wiele kontaktów w regionie, a jego „zdolność do przyjęcia spokojnego, kompromisowego, analitycznego podejścia będzie przydatna” w negocjacjach.
Jednak w ciągu kilku tygodni obecność Witolda Fokina w TGK stała się przyczyną skandalu. We wrześniu 2020 r., przemawiając przed komisją parlamentarną, Fokin powiedział, że „nie widzi dowodów” na wojnę między Ukrainą a rosją w Donbasie. Jego zdaniem „bojownicy i najemnicy z 30 krajów walczą przeciwko ukraińskiej armii na wschodzie”. Wcześniej w wywiadzie wezwał również do powszechnej amnestii dla członków nielegalnych grup zbrojnych. Chciał również przyznać specjalny status całemu terytorium Donbasu, a nie tylko obszarom okupowanym. Oświadczenia te wywołały szerokie oburzenie opinii publicznej i falę oburzenia w Ukrainie. Wiele osób postrzegało stanowisko Fokina jako takie, które przekazuje narrację kraju-agresora. Ówczesny minister spraw wewnętrznych Arsen Awakow nazwał wypowiedzi Fokina „prowokacyjnymi” i „niezgodnymi z interesami narodowymi”. Pojawiły się żądania wykluczenia go z delegacji.
W rezultacie 30 września 2020 r. prezydent Zełenski podpisał dekret odwołujący Witolda Fokina ze stanowiska pierwszego zastępcy szefa ukraińskiej delegacji do TGK. Zakończyło to próbę włączenia się weterana polityki w proces pokojowy w Donbasie.
Osobowość Fokina: oceny i cytaty
Przez ponad pół wieku działalności publicznej Witold Fokin dał się poznać jako postać kontrowersyjna i wielowymiarowa. Z jednej strony był jednym z twórców ukraińskiej niepodległości i doświadczonym kierownikiem radzieckiej szkoły, który kierował rządem młodego państwa w trudnych czasach. Jego koledzy chwalili go za rozwagę i umiejętność szukania kompromisów. Z drugiej strony, wielu polityków i osób publicznych krytykowało Fokina za jego poglądy i decyzje. Niektórzy obserwatorzy przypominali również o błędnych kalkulacjach polityki gospodarczej rządu Fokina w latach 1991-1992, kiedy Ukraina doświadczyła szokowego spadku gospodarczego. Inni jednak podkreślali, że Fokin działał w środowisku, w którym stary system został zniszczony, a nową gospodarkę trzeba było budować od podstaw.
Sam Fokine był skromny, jeśli chodzi o jego wkład w politykę. Wielokrotnie podkreślał, że z zawodu jest inżynierem, a nie politykiem.
„Nie jestem politykiem, jestem inżynierem górnictwa z wykształcenia, ekonomistą z doświadczenia i filologiem z powołania” - żartował Fokin w jednym z wywiadów.
Słowa te nie poszły na marne: pod koniec życia, w 2015 roku, spełnił swoje długoletnie marzenie, publikując własne ukraińskie tłumaczenie „Rusłana i Ludmiły” Aleksandra Puszkina. Pomimo swojego technokratycznego pochodzenia, Fokin lubił literaturę, a nawet pisał wiersze, choć w młodości został zmuszony do wybrania innej ścieżki ze względu na sytuację finansową.
Ostatnie lata pierwszego premiera niepodległej Ukrainy
W ostatnich latach życia Witold Fokin wycofał się z aktywnej pracy, ale uważnie śledził wydarzenia w kraju. Podczas pełnej rosyjskiej inwazji na Ukrainę w 2022 r. jego rodzina ucierpiała w wyniku ostrzału: w marcu 2022 r. uderzenie rakietowe uszkodziło dom Fokina pod Kijowem, chociaż przebywał on wówczas za granicą i nie został ranny.
Jego wnuczka, Masza Fokina, jest ukraińską piosenkarką, ale mieszka na Florydzie (USA). Jest dumna ze swojego dziadka i mówi, że ma taki sam twardy charakter. Dzieci i inne wnuki prowadzą działalność gospodarczą.
20 marca 2025 r. pierwszy premier Ukrainy zmarł po 92 latach życia. Wiadomość o śmierci Fokina szybko rozprzestrzeniła się w ukraińskich mediach i wywołała liczne reakcje.
Jednocześnie w mediach społecznościowych trwają debaty na temat spuścizny Fokina: wielu obywateli dziękuje mu za lata służby, podczas gdy inni wspominają kontrowersyjne strony jego biografii. Jednak zarówno zwolennicy, jak i krytycy zgadzają się co do jednego: wraz z odejściem Witolda Fokina Ukraina żegna się z kolejnym przedstawicielem pokolenia polityków, którzy stali u początków współczesnej ukraińskiej państwowości.
