Współczesny system sądownictwa na Ukrainie mierzy się z chronicznymi wyzwaniami: niskim zaufaniem obywateli, opóźnieniami w rozpatrywaniu spraw sądowych oraz przejawami braku szacunku dla sądu.
Według danych Sądu Najwyższego w 2023 roku odroczono 380 tys. postępowań (+12,9% w porównaniu do 2022 roku), głównie z powodu niestawiennictwa uczestników procesów sądowych. W tym samym okresie niewykonanych pozostało 56% postanowień o doprowadzeniu oskarżonych oraz ponad 50% – świadków, co również było przyczyną odroczenia rozpraw. Pomimo że takie działania prowadzą do naruszenia prawa do skutecznej ochrony sądowej, w 2023 roku tylko 10 osób zostało pociągniętych do odpowiedzialności administracyjnej za brak szacunku dla sądu (w 2022 roku – zaledwie 8). Wskazana statystyka świadczy o istnieniu systemowego problemu, którego rozwiązanie wymaga kompleksowych zmian legislacyjnych.
Europejski Trybunał Praw Człowieka w wyroku „Biłucha przeciwko Ukrainie” podkreśla, że zaufanie do sądów jest podstawą demokratycznego społeczeństwa. To właśnie na wzmocnienie tego zaufania i sprawności wymiaru sprawiedliwości ukierunkowany jest projekt ustawy nr 11387 „Zmiany do Kodeksu Ukrainy o wykroczeniach administracyjnych, Kodeksu karnego i Kodeksu postępowania karnego Ukrainy w celu zapewnienia szacunku dla sądu i sprawnego rozpatrywania postępowań karnych przez sąd”.
Zarejestrowany 28 czerwca 2024 roku przez grupę deputowanych na czele z Rusłanem Stefanczukiem, projekt przeszedł pierwsze czytanie 22 sierpnia 2024 roku. Obecnie, po pozytywnej opinii Komisji ds. działalności organów ścigania, został rekomendowany do drugiego czytania i przyjęcia w całości z poprawkami techniczno-prawnymi. Mimo przygotowań ustawa nie została jeszcze przyjęta, co sprawia, że dyskusja na jej temat jest szczególnie istotna.
Kluczowe nowości w projekcie ustawy nr 11387: od kar do barier procesowych
Projekt ustawy przygotowany do drugiego czytania proponuje kompleksowe zmiany mające na celu wzmocnienie odpowiedzialności uczestników procesów sądowych oraz przyspieszenie rozpatrywania spraw sądowych. Oto najważniejsze z nich:
- Administracyjne sankcje za brak szacunku do sądu i niewykonanie orzeczeń sądowych (zmiany w Kodeksie wykroczeń):
- Nowy artykuł 185⁶-¹ wprowadza odpowiedzialność za niewykonanie zarządzeń sądu dotyczących doprowadzenia: pozostawienie bez rozpatrzenia, zwrot bez wyjaśnień lub bezpodstawne niewykonanie. Za popełnienie takiego wykroczenia proponuje się kary grzywny od 100 do 200 jednostek wartości (1700–3400 UAH). Protokóły o wykroczeniach będą sporządzane przez sekretarzy sądów, a sprawy rozpatrywane przez sądy.
- Podwyższenie kar za brak szacunku do sądu (artykuł 185³):
za uporczywe niewykonanie poleceń lub niestawiennictwo; za brak szacunku wobec Sądu Konstytucyjnego proponuje się kary grzywny od 100 do 400 jednostek wartości (1700–6800 UAH). - Aktualizacja artykułu 185⁵:
zwiększenie kar za utrudnianie stawiennictwa ławników – od 50 do 100 jednostek wartości (wcześniej 5–8 jednostek, niezmieniane od 1997 roku). - Rozszerzenie artykułu 188¹⁹:
wprowadzenie odpowiedzialności za niewykonanie wymagań komisji Rady Najwyższej lub niestawiennictwo na sesji plenarnej (grzywna 800–1000 jednostek wartości). - Doprecyzowanie procedury doprowadzenia w sprawach administracyjnych (artykuł 268), z wyłączeniami dla osoby niepełnoletniej, kobiety w ciąży, osób z niepełnosprawnością I lub II grupy, osoby samotnie wychowującej dzieci do 6 lat lub dzieci z niepełnosprawnością.
2. Adaptacja prawa karnego (zmiany w Kodeksie Karnym Ukrainy):
- Usunięcie anachronizmów: wyłączenie wzmianek o „ławnikach ludowych” z artykułów 22, 377–379, ponieważ instytucja ta została zniesiona już w 2016 roku. Zmiany te mają charakter techniczny i w żaden sposób nie zmniejszają ochrony sędziów i ławników przed groźbami, przemocą czy niewykonaniem orzeczeń.
3. Optymalizacja postępowania karnego (zmiany w Kodeksie Postępowania Karnego Ukrainy):
- Zastąpienie „minimalnego wynagrodzenia” używanego do wyliczeń w niektórych artykułach kodeksu na „minimalny dochód utrzymaniowy dla osób zdolnych do pracy” (PMPO), co pomoże ujednolicić przepisy Kodeksu Postępowania Karnego.
- Podwojenie kar pieniężnych dla świadków: za niestawiennictwo – do 4-krotności PMPO (około 12 tys. hrywien); dla poręczycieli: za niewykonanie zobowiązań przez poręczycieli – do 100-krotności PMPO (302 tys. hrywien).
- Wprowadzenie obowiązku prokuratora do zapewnienia stawiennictwa świadków oskarżenia w sądzie (część 4 artykułu 95).
- Zaostrzenie odpowiedzialności prokuratorów i obrońców za niestawiennictwo na rozprawę sądową (artykuł 324), poprzez ustanowienie obowiązku sądu do poruszenia kwestii odpowiedzialności wobec organów uprawnionych do pociągnięcia ich do odpowiedzialności dyscyplinarnej. Ponadto w przypadku ponownego niestawiennictwa prokuratora bez ważnych powodów, który został prawidłowo powiadomiony o dacie, godzinie i miejscu rozprawy, sąd będzie zobowiązany w ciągu 72 godzin poinformować odpowiedniego przełożonego prokuratury oraz organy odpowiedzialne za pociągnięcie do odpowiedzialności dyscyplinarnej.
- Zmiana zasad wyłączeń sędziów (artykuł 81): rozpatrzenie wniosku powinno nastąpić niezwłocznie, lecz nie później niż w ciągu 24 godzin; wprowadzenie zakazu wyłączenia sędziego rozpatrującego taki wniosek. Do tej pory kwestia ta nie była uregulowana, co powodowało praktyczne spory dotyczące możliwości zgłaszania takiego wyłączenia.
- Uproszczenie posiedzenia przygotowawczego (artykuł 314): nieobecność prokuratora, powoda cywilnego, pozwanego, przedstawiciela osoby prawnej będącej stroną postępowania, pokrzywdzonych lub ich przedstawicieli oraz przedstawicieli ustawowych nie blokuje rozpatrzenia sprawy, jeśli byli oni prawidłowo zawiadomieni; w takich przypadkach wnioski są rozpatrywane merytorycznie.
- Przegląd decyzji o nałożeniu grzywny przez innego sędziego tego samego sądu w celu zapewnienia bezstronności (artykuł 147).
Dodatkowo zmiany w ustawach „O Policji Narodowej” oraz „O tymczasowych komisjach Rady Najwyższej” pozwalają na doprowadzenie na podstawie decyzji parlamentu.
Słabe strony projektu ustawy nr 11387
Pomimo deklarowanych celów, projekt ustawy posiada oczywiste wady, które w praktyce mogą uniemożliwić realizację jego postanowień. Do takich wad należą:
- Niejasności prawne i kolizje: Artykuł 185⁶-¹ Kodeksu wykroczeń (KUpAP) częściowo powiela artykuł 382 Kodeksu karnego Ukrainy (niewykonanie orzeczenia sądu) bez wyraźnego rozgraniczenia ich dyspozycji. Termin „bezzasadne niewykonanie” jest nieprecyzyjny, co z pewnością wywoła problemy z zastosowaniem normy w praktyce i może prowadzić do naruszenia zasady prawnej pewności oraz praw osób podlegających odpowiedzialności prawnej.
- Ryzyka konstytucyjne: Zakaz wyłączenia sędziego rozpatrującego wniosek o wyłączenie może ograniczać prawo osoby do rozpatrzenia sprawy przez niezależny i bezstronny sąd (artykuły 55, 129 Konstytucji), co stwarza ryzyko licznych skarg do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z powodu naruszenia prawa do sprawiedliwego procesu.
- Wady praktyczne:
- 24-godzinny termin rozpatrzenia wniosku o wyłączenie jest nierealny z powodu przeładowania sądów. Formalne ustanowienie terminów bez gwarancji ich dotrzymania prowadzi do deprecjacji tego instytutu.
- Proponowany obowiązek prokuratora zapewnienia stawiennictwa świadków powiela obowiązujące przepisy (część 2 artykułu 327 Kodeksu postępowania karnego), lecz nie wprowadza żadnych nowych mechanizmów, które pozwoliłyby prokuratorowi faktycznie zapewnić obecność świadków oskarżenia, co w praktyce doprowadzi do deklaratywności tego obowiązku.
- Podwyższone kary pieniężne (do 6800 hrywien za brak szacunku wobec sądu) mogą mieć „efekt odstraszający” dla uczestników oraz dziennikarzy, ograniczając przejrzystość, bez wyraźnej granicy między krytyką a naruszeniem. Podniesienie kar jest nieproporcjonalne i nie rozwiązuje systemowych przyczyn (przeładowanie sądów).
- Ograniczenia praw: Uproszczenie posiedzenia przygotowawczego może ograniczyć prawa pokrzywdzonych i innych uczestników postępowania karnego (dostęp do wymiaru sprawiedliwości), co w praktyce może prowadzić do uchylenia wyroków i jeszcze dłuższego postępowania sądowego.
Podsumowując, projekt ustawy nr 11387, mimo swojej ambitnej celu – zwiększenia sprawności i szacunku dla sądu – nadal wymaga dokładnego dopracowania: wyraźnego rozgraniczenia norm, proporcjonalnych sankcji oraz mechanizmów realizacji, aby uniknąć kolizji i ryzyk konstytucyjnych.
Bez kompleksowego podejścia, obejmującego nie tylko zmiany legislacyjne, ale także rozwiązanie systemowych wad – przeciążenia sądów, niewystarczającej współpracy organów i zasobów – zmiany te ryzykują pozostać deklaratywne, mając bardzo ograniczony efekt.
Adwokat AO Barristers Vitalii Czajun
