Pomimo że Rada Najwyższa uchwaliła Akt proklamacji niepodległości Ukrainy 24 sierpnia 1991 roku, decydującym krokiem w kierunku uzyskania państwowości było ogólnoukraińskie referendum, które odbyło się 1 grudnia tego samego roku. Podczas głosowania ponad 90% obywateli potwierdziło, że chcą żyć w niepodległym państwie.
UA.News opowiada, jak głosowano za Niepodległością w różnych regionach kraju, jakie historyczne znaczenie miało to referendum dla ostatecznego upadku ZSRR oraz dla międzynarodowego uznania państwa Ukraina.
Nastroje przed referendum w 1991 roku i zaostrzenie relacji z Moskwą
W 1991 roku dążenie Ukraińców do utworzenia własnego państwa osiągnęło szczytowe natężenie z kilku powodów, przede wszystkim związanych z bezpieczeństwem, polityką i gospodarką. Zaraz po przyjęciu Aktu Niepodległości napięcie w relacjach między Moskwą a Kijowem znacznie wzrosło.
Kremlowi nie podobała się perspektywa utraty części potencjału nuklearnego — na terytorium Ukrainy znajdowało się wtedy ponad 5 tysięcy głowic jądrowych, z czego około 1500 miało charakter strategiczny.
rosyjskie elity polityczne rozpowszechniały również narrację, że w przypadku decyzji którejkolwiek z republik o zerwaniu związków z ZSRR, federacja rosyjska „ma prawo wysuwać roszczenia terytorialne”. Władze Ukrainy starały się wówczas uniknąć scenariusza militarnego, choć jak pokazał czas — jedynie odwlekły zbrojną agresję ze strony Moskwy.
Po długich negocjacjach w Kijowie 28 sierpnia 1991 roku rosyjska delegacja opublikowała oficjalne oświadczenie, w którym zaprzeczyła wszelkim roszczeniom terytorialnym wobec Ukrainy. Na tle tych zagrożeń dla bezpieczeństwa uaktywniły się ukraińskie siły polityczne, które dążyły do uniezależnienia się od Moskwy.
Ważnym warunkiem legalizacji Aktu Niepodległości było również stanowisko Stanów Zjednoczonych. Kilka dni przed referendum i wyborami prezydenckimi na Ukrainie w Waszyngtonie odbyło się spotkanie przedstawicieli Kościołów, organizacji społecznych oraz ukraińskiej diaspory z ówczesnym prezydentem USA, George’em Bushem. Omawiano możliwość uznania niepodległości Ukrainy przez Stany Zjednoczone. Rozmowa ta została zacytowana przez zachodnią prasę, co dodało Ukraińcom pewności siebie w przeddzień głosowania.
Nastroje społeczne były również podsycane przez głęboki kryzys gospodarczy w ZSRR i masowe zubożenie ludności. Dlatego w 1991 roku Ukraińcy byli pełni wielkiego optymizmu wobec ogłoszenia niepodległości, o czym świadczą dane socjologiczne z tamtego okresu.
„To był bardzo nierealistyczny optymizm. Przeprowadzaliśmy wtedy badania i ludzie mówili, że już za kilka miesięcy wszystko się poprawi: w sklepach pojawią się towary, pensje i emerytury będą wypłacane normalnie. Ludzie wierzyli, że sam fakt niepodległości to już podstawa do dobrobytu materialnego. Nie mówiąc już o tym, że widzieli w niej możliwość narodowo-kulturowej samorealizacji — dla wielu, zwłaszcza na zachodzie i w centrum Ukrainy, było to bardzo ważne”, — wspomina Jewhen Hołowacha, dyrektor Instytutu Socjologii Narodowej Akademii Nauk Ukrainy.
Według niego, w kolejnych latach zaobserwowano spadek tego optymizmu, ponieważ rozwiały się nierealistyczne złudzenia o szybkim dobrobycie, który miał nastąpić sam z siebie, ale „ludzie nie wyrzekli się niepodległości”.
„To znaczy, ludzie zaczęli oceniać zmiany jako negatywne, ale zdecydowana większość nadal uważała, że Ukraina podjęła słuszną decyzję, stając się niepodległym państwem” — wyjaśnia socjolog.
Jak przebiegało głosowanie podczas referendum w 1991 roku
Zgodnie z decyzją Rady Najwyższej ogólnoukraińskie referendum zostało wyznaczone na 1 grudnia 1991 roku. W karcie do głosowania znajdował się tekst Aktu proklamacji niepodległości Ukrainy, przyjętego 24 sierpnia. Zadano tylko jedno pytanie: „Czy potwierdza Pan/Pani Akt proklamacji niepodległości Ukrainy?” — oraz dwie możliwe odpowiedzi: „Tak, potwierdzam” lub „Nie, nie potwierdzam”.
Ogólnoukraińskie referendum odbyło się we wszystkich 27 jednostkach administracyjnych Ukrainy, czyli w 24 obwodach, Autonomicznej Republice Krymu, Kijowie i Sewastopolu. W głosowaniu wzięło udział prawie 32 miliony obywateli, co stanowiło ponad 84% całej ludności Ukrainy.
Podczas referendum 90,32% uczestników odpowiedziało: „Tak, potwierdzam proklamację niepodległości Ukrainy”. W ujęciu regionalnym wyniki wyglądały następująco:
- Kijów — 92,88%
- Obwód doniecki — 83,9%
- Obwód ługański — 83,86%
- Autonomiczna Republika Krymu — 54,19%
- Sewastopol — 57,07%
W obwodach odeskim i charkowskim Akt Niepodległości poparło ponad 80% głosujących. W obwodach iwanofrankiwskim, lwowskim, tarnopolskim, wołyńskim, rówieńskim, żytomierskim, kijowskim, chmielnickim, czerkaskim oraz winnickim za niepodległością głosowało ponad 95%. W pozostałych obwodach — ponad 90%.
1 grudnia 1991 roku, równocześnie z referendum, odbyły się także pierwsze w historii niepodległej Ukrainy wybory prezydenckie, w których startowało 6 kandydatów reprezentujących różne siły polityczne. Głową państwa został wybrany Leonid Krawczuk, na którego zagłosowało prawie 62% wyborców. Znacznie wyprzedził Wjaczesława Czornowiła (ponad 23%) oraz Lewka Łukjanenkę (niemal 4,5%).
Leonid Krawczuk, pierwszy prezydent Ukrainy, wspominał: „Dla mnie ważniejsze były skutki referendum niż wyniki wyborów prezydenckich. Powiem dlaczego. Wiedziałem, że ludzie na mnie zagłosują. Ale co do referendum — miałem wątpliwości. Dzwoni do mnie przewodniczący Centralnej Komisji Wyborczej i mówi: ‘Leonidzie Makarowyczu, wygrał Pan!’ A ja od razu pytam: ‘A co z referendum?’ Kiedy usłyszałem liczbę — prawie 91% — sam sobie zaklaskałem. Wszystko zostało dokonane.”
Historyczne znaczenie ogólnoukraińskiego referendum z 1991 roku
Mimo że rozpad Związku Radzieckiego był już nieunikniony, żadne państwo nie śpieszyło się z oficjalnym uznaniem niepodległości Ukrainy po przyjęciu przez Radę Najwyższą Aktu Niepodległości. Proces ruszył dopiero po ogłoszeniu wyników referendum.
Po 1 grudnia 1991 roku Ukrainę jako pierwsze uznały: 2 grudnia: Polska i Kanada, 3 grudnia: Węgry, 4 grudnia: Łotwa i Litwa, 5 grudnia: federacja rosyjska, Argentyna, Bułgaria i inne kraje. Do końca grudnia niepodległość Ukrainy uznało prawie 70 państw, w tym: Stany Zjednoczone, Japonia oraz państwa ówczesnej Europejskiej Wspólnoty (od 1993 roku — Unii Europejskiej).
Między innymi Biały Dom zwlekał z uznaniem niepodległości Ukrainy, oczekując, że Kijów zgodzi się na tzw. „5 warunków George’a Busha”. Stany Zjednoczone domagały się zapewnienia:
- scentralizowanej kontroli nad bronią jądrową,
- bezjądrowego statusu Ukrainy,
- wdrożenia międzynarodowych traktatów dotyczących rozbrojenia,
- poszanowania praw człowieka i praw mniejszości narodowych.
W zamian za uznanie swojej państwowości Ukraina zgodziła się na te warunki. Ostatecznie cały jej arsenał nuklearny został przekazany federacji rosyjskiej.
Referendum w sprawie niepodległości Ukrainy miało ogromne znaczenie dla całej przestrzeni radzieckiej. Zaledwie kilka dni po narodowym głosowaniu Ukraińców, 8 grudnia 1991 roku, prezydent rosji Borys Jelcyn, przywódca Ukrainy Leonid Krawczuk oraz przewodniczący parlamentu Białorusi Stanisław Szuszkiewicz podpisali Porozumienie białowieskie, które uznało rozpad Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR). W zamian ogłoszono powstanie Wspólnoty Niepodległych Państw (WNP).
Później, wspominając proklamację Aktu Niepodległości, wyniki ogólnoukraińskiego referendum z 1991 roku oraz rozmowy w Puszczy Białowieskiej, pierwszy prezydent Ukrainy Leonid Krawczuk wyraził przekonanie, że to właśnie „Ukraina rozpadła Związek Radziecki”.
Czytaj także:
Dzień Niepodległości Ukrainy: najbardziej pamiętane parady wojskowe.
