Polityczny krajobraz zachodnich demokracji w ostatnich latach przechodzi fundamentalną transformację. Ruchy, które jeszcze niedawno uważano za marginalne, obecnie zajmują centralne miejsce na scenie politycznej, otwarcie kwestionując powojenne normy polityczne i społeczne.
Ta tendencja, znana w debacie publicznej jako „zwrot na prawo”, objawia się zarówno sukcesami wyborczymi prawicowo-konserwatywnych i populistycznych partii, jak i nasilającym się społecznym niezadowoleniem, które w skrajnych formach przeradza się w uliczne protesty oraz politycznie motywowaną przemoc.
Współczesny „zwrot na prawo”, który obserwujemy, nie jest przypadkowym zjawiskiem, lecz wynikiem połączenia szeregu głębokich kryzysów, które chwiejają fundamenty zachodnich społeczeństw. Niezadowolenie ekonomiczne, nierozwiązane kwestie migracji oraz spadek zaufania do tradycyjnych instytucji politycznych stworzyły sytuację „idealnego sztormu”, która pozwoliła populistom manipulować lękami i niepewnością społeczeństwa, oferując proste rozwiązania złożonych problemów.
Dlaczego więc na Zachodzie rośnie popularność ruchów, partii, polityków prawicowych oraz radykalnych poglądów w ogóle, i jak się to objawia? Analityk polityczny UA.News, Mykyta Trachuk, przyjrzał się temu zagadnieniu.
Stany Zjednoczone Ameryki: era przemocy politycznej
Zamordowanie wpływowego konserwatywnego działacza Charliego Kirka 10 września 2025 roku stało się kulminacją eskalacji przemocy politycznej, która narastała w Stanach Zjednoczonych przez lata. Podczas publicznego wystąpienia na Uniwersytecie Doliny Utah w stanie Utah Kirk został zastrzelony przez snajpera. Zgodnie z oficjalnymi raportami, oskarżony, 22-letni Tyler James Robinson, został aresztowany dwa dni po tragedii.
Śmierć Kirka, który był czołową postacią w obozie pro-Trumpa i aktywnie krytykował pomoc dla Ukrainy, wywołała znaczący rezonans. Prezydent Donald Trump osobiście wyraził kondolencje i ogłosił czterodniową żałobę narodową, nakazując opuszczenie flag państwowych do połowy masztu.
Jednak to wydarzenie nie było odosobnionym incydentem. Stało się niepokojącym przejawem znaczącego wzrostu przemocy motywowanej politycznie, który obserwowano w USA w pierwszej połowie 2025 roku. Dane zebrane przez Centrum Badań nad Terroryzmem i Reagowania na Terroryzm (START) przy Uniwersytecie Maryland wskazują na groźną dynamikę. W pierwszych sześciu miesiącach 2025 roku odnotowano ponad 520 aktów terroryzmu i przemocy celowanej, co stanowi wzrost o 40% w porównaniu do analogicznego okresu 2024 roku. Liczba ataków o wysokiej liczbie ofiar (cztery i więcej) wzrosła o 187,5%.
To niepokojące nasilenie przemocy świadczy o głębokim podziale amerykańskiego społeczeństwa. Śmierć znanego polityka jest symbolem degradacji dyskusji politycznej: gdy słowa przestają wystarczać, ideologiczne konflikty między prawicą a lewicą zaczynają być rozstrzygane za pomocą broni. Utrata zaufania do instytucji oraz poczucie, że politycy i partie nie są w stanie wprowadzać realnych zmian, skłania część społeczeństwa do sięgania po radykalne środki.
Należy zauważyć, że choć przemoc polityczna w USA historycznie była częściej kojarzona z skrajną prawicą, dane za 2025 rok pokazują, że stała się ona „ideologicznie rozproszona”. Jest to przejaw szerszego społecznego niezadowolenia, gdzie ideologia często stanowi jedynie dodatkowy impuls dla osób już skłonnych do przemocy. Zabójstwo Kirka z kolei może sprowokować „wezwania do wojny, zemsty lub odwetów” ze strony prawicy, co tylko zaostrzy spiralę przemocy.
Wielka Brytania: protesty przeciw islamizacji
Tendencja „zwrotu na prawo” wykracza poza Stany Zjednoczone i aktywnie przejawia się w Europie, zwłaszcza w Wielkiej Brytanii. 13 września 2025 roku w Londynie odbył się masowy marsz „Unite the Kingdom”, zorganizowany przez antyimigracyjnego aktywistę Tommy’ego Robinsona. Wzięło w nim udział ponad 100 tysięcy osób, co stało się jedną z największych tego rodzaju demonstracji w ostatnich latach.
Symbolika tego marszu podkreśliła ponadnarodowy charakter współczesnych ruchów prawicowych. Uczestnicy nieśli nie tylko brytyjskie i angielskie flagi, ale również amerykańskie i izraelskie, a także nosili czapki MAGA Donalda Trumpa. Jest to bezpośredni dowód na to, że ruchy prawicowe nie są już zjawiskami czysto narodowymi: łączy je wspólna ideologiczna podstawa, która pozwala budować transgraniczną solidarność oraz swoisty „prawicowy internacjonalizm”. Uczestnicy skandowali hasła, opłakując Charliego Kirka, zamordowanego zaledwie trzy dni wcześniej, co bezpośrednio łączy brytyjski ruch z wydarzeniami w USA.
Kluczowym katalizatorem tych protestów stało się pytanie imigracji, które przekształciło się w dominujący problem polityczny Wielkiej Brytanii, przyćmiewając nawet kwestie gospodarcze. Dzieje się to w obliczu rekordowej liczby migrantów przybywających do kraju, co jedynie potęguje napięcia społeczne i sprzyja wzrostowi nastrojów antyimigracyjnych.
Populiści skutecznie przekierowali uwagę społeczną z trudnych problemów ekonomicznych na bardziej emocjonalnie naładowany temat, tworząc narrację, według której migranci są główną przyczyną wszystkich innych problemów, co pozwoliło im zmobilizować masowe poparcie społeczne. Do tego dochodzi rekordowy wzrost popularności prawicowej partii „Reform” Nigela Farage’a oraz jej świetny wynik w ostatnich wyborach lokalnych w Wielkiej Brytanii.
Europa: kontynent przesuwający się na prawo
W ostatnich latach prawicowe partie stały się zauważalną siłą w wielu krajach europejskich. To trwały trend, potwierdzany z wyborów na wybory. Oto kilka kluczowych przykładów:
- Niemcy. Radykalna prawicowa partia „Alternatywa dla Niemiec” (AfD) według sondaży stała się najpopularniejszą w RFN.
- Austria. Partie prawicowe takie jak „Austriacka Partia Wolności” (FPÖ) regularnie zyskują znaczące poparcie. To właśnie ta siła polityczna może objąć rządy w kraju już po następnych wyborach.
- Polska. W związku z wyborami w 2023 roku rządząca konserwatywna partia „Prawo i Sprawiedliwość” (PiS) straciła część poparcia, a nowy rząd jest bardziej liberalny i proeuropejski. Jednakże znacząco umocniły się inne prawicowe partie, takie jak Konfederacja, co wzmocniło tendencję do wzrostu popularności ruchu prawicowego. Ostatecznie w wyborach prezydenckich 2025 wygrał Karol Nawrocki, który często krytykuje „liberalną UE”.
- Słowacja. W 2023 roku zwycięstwo w wyborach parlamentarnych odniósł Robert Fico i jego partia SMER, znani ze swoich nacjonalistycznych, antyimigranckich i prorosyjskich stanowisk. Fico regularnie krytykuje UE i jej kierownictwo, a także faktycznie nieoficjalnie wspiera rosyjską politykę.
- Węgry. Prawicowy premier Viktor Orbán pozostaje u władzy już ponad 15 lat, prowadząc rząd o zdecydowanie antyimigranckim i antyglobalistycznym kursie. Węgierski lider znany jest również ze swojego przychylnego nastawienia do rosji i putina.
- Niderlandy. W tym kraju niedawno znacznie wzrosła popularność antyimigranckiej i nacjonalistycznej „Partii Wolności” (PVV) pod przywództwem Geerta Wildersa.
- Włochy. W wyborach w 2022 roku zwyciężyła koalicja kierowana przez partię „Bracia Włoch”, na czele której stoi Giorgia Meloni, znana ze swojego konserwatywnego i nacjonalistycznego programu. Znaczące poparcie uzyskały również inne partie prawicowe: „Ruch 5 Gwiazd”, „Liga Północna”, „Forza Italia” Berlusconiego i inne.
- Francja. Marine Le Pen i jej partia „Zjednoczenie Narodowe” nadal wzmacniają swoje pozycje, mimo wyroku sądowego przeciwko polityczce.
- Portugalia. W ostatnich wyborach parlamentarnych jeden z najbardziej „lewicowych” regionów kraju, Alentejo, po dekadach rządów socjalistów i komunistów, stał się kluczowym elektoratem dla skrajnie prawicowej partii Chega, znanej m.in. z radykalnych antyimigranckich haseł.
«Idealny sztorm» populizmu
Przyczyny wzrostu popularności ruchów prawicowych są wieloczynnikowe i powiązane ze sobą. Nie ograniczają się do jednego problemu, lecz wynikają z interakcji czynników ekonomicznych, społecznych i kulturowych, które tworzą sprzyjające podłoże dla populistycznych narracji.
Strach przed utratą swojego dobrobytu w wyniku kryzysów tworzy korzystny emocjonalny klimat dla partii populistycznych, które oferują ochronę przed nieznanym i zmianami. Doskonałym przykładem są masowe protesty rolników w całej Unii Europejskiej, które rozpoczęły się na początku 2024 roku. Główne powody niezadowolenia to kompleksowe działania Europejskiego Zielonego Ładu, wzrost inflacji oraz, co szczególnie istotne, konkurencja z produkcją rolną z krajów trzecich, w tym import ukraińskiego zboża.
Polityka migracyjna UE pozostaje poważnym problemem. To złożone zjawisko obejmujące kwestie nielegalnego przekraczania granic, dystrybucji migrantów, ich integracji, a także problematykę przestępczości zorganizowanej i konfliktów międzyetnicznych. Niemożność ograniczenia presji migracyjnej prowadzi do rozbieżności między liderami państw członkowskich UE i podważa zasadę europejskiej solidarności. Migracja jest idealnym katalizatorem dla prawicy, ponieważ pozwala połączyć kilka rodzajów obaw w jedną silną narrację: ekonomiczną (wykorzystanie zasobów państwa), bezpieczeństwa (przestępczość) oraz kulturową (zagrożenie tożsamości).
Ogólnie rzecz biorąc, długoterminowy trend wzrostu prawicowego populizmu rozpoczął się wraz z zakończeniem „zimnej wojny”, które podważyło legitymację tradycyjnych partii istniejących w warunkach bipolarnego świata. Wskazuje to na głębokie kryzysy instytucji politycznych. Kiedy obywatele przestają wierzyć, że system jest w stanie rozwiązywać ich problemy, zaczynają poszukiwać alternatywnych dróg, w tym poparcia dla ruchów radykalnych lub, w skrajnych przypadkach, przemocy.
Podsumowując, „prawicowy zwrot” to nie tylko ruch polityczny, lecz kompleksowa odpowiedź na głębokie systemowe kryzysy, które chwiają zachodnie demokracje. Objawia się on zarówno sukcesami wyborczymi partii skrajnie prawicowych, jak i wzrostem przemocy politycznej. Uzyskane dane pokazują, że ta tendencja tworzy nowe wyzwania, które mogą prowadzić do pogłębienia wewnętrznych konfliktów i destabilizacji.
Wydarzenia ostatnich lat i miesięcy — od wyborów europejskich, przez zabójstwo Charliego Kirka, aż po masowe protesty w Londynie — są powiązanymi symptomami systemowych kryzysów. Populiści skutecznie wykorzystują lęki i niepewność, które pojawiają się na tle trudności ekonomicznych, migracji oraz utraty zaufania, aby zmobilizować szerokie poparcie i zaostrzyć polaryzację. Pełne skutki tego zwrotu jeszcze pozostają do zobaczenia, jednak dostępne dane wskazują na początek nowej, potencjalnie znacznie bardziej niepokojącej epoki dla świata zachodniego.
