Edukacja w Ukrainie w warunkach wojny: od kryzysu do perspektyw
Pełnoskalowa inwazja rosji w Ukrainę, która rozpoczęła się 24 lutego 2022 roku, stała się bezprecedensowym wyzwaniem dla wszystkich sfer życia – i system edukacji nie był tu wyjątkiem. Od pierwszych dni wojny, gdy miliony dzieci zostały zmuszone do opuszczenia swoich domów, a tysiące szkół i uniwersytetów znalazły się pod ostrzałem, aż po dzień dzisiejszy, gdy edukacja wykazuje niezwykłą odporność i innowacyjność – przeszła ona drogę od kruchości do siły napędowej zmian.
Ten okres stanu wojennego stał się katalizatorem transformacji, które w czasie pokoju mogłyby zająć całe dekady. Ukraińska edukacja nie tylko przetrwała – ona aktywnie się adaptuje i poszukuje nowych rozwiązań w celu zapewnienia ciągłości procesu nauczania, ochrony praw uczniów i studentów oraz budowania solidnych fundamentów dla przyszłości kraju.
Jakie są dziś najpoważniejsze problemy ukraińskiej oświaty? Jakie innowacyjne rozwiązania już wdrożono? W jaki sposób edukacja staje się kluczowym elementem narodowej niezłomności? Przeczytaj w materiale UA.News.
Wpływ wojny na edukację: straty infrastrukturalne i wyzwania psychologiczne
Pełnoskalowa agresja doprowadziła do poważnych konsekwencji dla systemu edukacji, zadając druzgocący cios jego infrastrukturze oraz uczestnikom procesu edukacyjnego. Od lutego 2022 roku w Ukrainie uszkodzono lub zniszczono ponad 3790 placówek oświatowych, w tym szkół, przedszkoli i uniwersytetów. Ministerstwo Edukacji i Nauki stworzyło nawet specjalną stronę internetową z interaktywną mapą zniszczeń, jednak skala strat rośnie szybciej, niż moderatorzy są w stanie aktualizować dane.
Najbardziej ucierpiała infrastruktura oświatowa w obwodzie charkowskim, który przed wojną cieszył się reputacją „studenckiej stolicy” Ukrainy. Zniszczenie uniwersytetów w tym regionie, gdzie studiowało ponad 160 tysięcy studentów, to podwójny cios – zarówno dla systemu edukacji, jak i potencjału naukowego państwa.
Celowe niszczenie instytucji edukacyjnych to nie tylko efekt uboczny działań zbrojnych, lecz strategiczny atak na kapitał ludzki Ukrainy. Niszcząc szkoły i uczelnie, agresor uderza w przyszły potencjał gospodarczy i naukowy kraju, próbując pozbawić Ukrainę jej najcenniejszego zasobu – wykształconej młodzieży. Zachowanie potencjału edukacyjnego i naukowego w warunkach wojny staje się kwestią bezpieczeństwa narodowego oraz tożsamości narodowej. Poza fizycznymi zniszczeniami wojna zabrała życie nauczycielom, uczniom i rodzicom, co czyni tę agresję głęboką ludzką tragedią dla całego środowiska edukacyjnego.
Działania wojenne znacząco wpływają również na stan emocjonalny wszystkich uczestników procesu edukacji, wywołując poważne problemy psychologiczne u dzieci, młodzieży i kadry pedagogicznej. Wśród uczniów obserwuje się wzmożony lęk, trudności z koncentracją, spadek motywacji do nauki i niestabilność emocjonalną. Doświadczenia traumatyczne, strach i utrata bliskich osłabiają zdolność do nauki, co negatywnie wpływa na rozwój poznawczy oraz wyniki w nauce.
W tych warunkach edukacja przestaje być wyłącznie procesem przekazywania wiedzy – zyskuje nową, krytycznie ważną funkcję: stabilizację psychiczną i socjalizację. Dlatego szkoły w Ukrainie zaczęły aktywnie wdrażać treningi psychologiczne, lekcje inteligencji emocjonalnej oraz praktyki mindfulness, aby pomóc dzieciom przystosować się do nowej rzeczywistości i wrócić do nauki. Tworzenie bezpiecznego i wspierającego środowiska to dziś jedno z kluczowych zadań ukraińskiej edukacji – pomaga złagodzić negatywny wpływ wojny i daje dzieciom szansę skoncentrować się na zdobywaniu wiedzy.
Transformacja procesu edukacyjnego: elastyczność, innowacje i adaptacja
W odpowiedzi na wyzwania wojny ukraiński system edukacji wykazał się niezwykłą elastycznością, szybką adaptacją i wdrażaniem innowacyjnych rozwiązań. Jednym z największych i najważniejszych osiągnięć był szybki przejście na nauczanie zdalne. Zrealizowano je dzięki szerokiemu wykorzystaniu platform online, takich jak Google Classroom, Zoom, Microsoft Teams, a także uruchomieniu „Ogólnoukraińskiej Szkoły Online”, która zapewniła uczniom z całego kraju dostęp do wysokiej jakości lekcji wideo.
Nauka zdalna stała się kołem ratunkowym, które umożliwiło kontynuację edukacji nawet wtedy, gdy nauka stacjonarna była niemożliwa z powodu działań wojennych lub ewakuacji. Nauczanie online ma też znaczące zalety dla stabilności psychicznej, ponieważ dzieci mogą się uczyć w domu, w bezpiecznym środowisku – bez ciągłego strachu o swoje życie. Taka możliwość pomaga zmniejszyć stres i utrzymać koncentrację na nauce mimo trudnych warunków.
Choć wyzwania związane z brakiem socjalizacji pozostają, szkoły online aktywnie stosują zajęcia na żywo, interaktywne zadania i projekty grupowe, a rodzicom zaleca się wspieranie dzieci w uczestnictwie w zajęciach pozalekcyjnych czy sportowych, by zapewnić kontakt społeczny. Ukraiński system edukacji zdalnej rozwija się bardzo dynamicznie – na rynku działa już wiele akredytowanych szkół online, które oferują pełne wykształcenie średnie z dokumentami państwowego wzoru, uznawanymi we wszystkich ukraińskich uczelniach. Szkoły te oferują również wsparcie tutorów oraz przygotowanie do NMT (Narodowego Testu Multidyscyplinarnego), zapewniając wysoką jakość nauki nawet poza murami tradycyjnej szkoły.
W warunkach ciągłego zagrożenia, szczególnie w miastach przyfrontowych, takich jak Charków, pojawiła się wyjątkowa i niezwykle istotna innowacja – szkoły podziemne. To nie tylko schrony, lecz pełnoprawne placówki edukacyjne, które umożliwiają powrót do nauczania stacjonarnego i jednocześnie zapewniają fizyczne bezpieczeństwo uczniom. Na dzień września 2025 roku w Charkowie otwarto siedem szkół podziemnych, które uzupełniają klasy zorganizowane na stacjach metra. Jedna z takich szkół, otwarta w rejonie Szewczenkiwskim, przeznaczona jest dla 1000 uczniów i posiada najwyższy poziom ochrony.
Placówki te są w pełni przystosowane do edukacji inkluzywnej i wyposażone w nowoczesny sprzęt – w tym również w pracownie informatyczne, których wyposażenie zostało zapewnione dzięki wsparciu Charkowskiego Klastra IT. Zainteresowanie nauką w tych szkołach jest ogromne, co świadczy o ogromnej potrzebie bezpiecznego środowiska nauki stacjonarnej. Finansowanie budowy, które początkowo pochodziło wyłącznie z budżetu miejskiego, jest obecnie wspierane przez partnerów międzynarodowych oraz dotacje rządowe. To doświadczenie pokazuje, jak kryzys może pobudzać innowacje inżynieryjne i społeczne, które stają się wzorem dla zapewnienia procesu edukacyjnego w warunkach, które wcześniej wydawały się niemożliwe.
Prawo do edukacji w warunkach stanu wojennego
Prawo do edukacji jest jednym z podstawowych praw człowieka, zagwarantowanym przez Konstytucję Ukrainy. Jednak w warunkach stanu wojennego realizacja tego prawa napotyka poważne wyzwania – ze względu na aktywne działania wojenne, okupację terytoriów oraz przymusową migrację ludności. Aby przezwyciężyć te problemy, państwo wdrożyło szereg rozwiązań legislacyjnych i normatywnych mających na celu ochronę prawa do edukacji obywateli Ukrainy.
Ministerstwo Edukacji i Nauki zaktualizowało zalecenia metodyczne dotyczące nauczania w czasie wojny, które obejmują również uczniów przebywających za granicą oraz na czasowo okupowanych terytoriach (TOT). Dzieci, które wyjechały za granicę, mogą łączyć naukę w lokalnych szkołach z ukraińskim programem nauczania, wybierając formę zdalną, edukację domową lub eksternistyczną. Wyniki nauczania uzyskane w szkołach zagranicznych są automatycznie uznawane na podstawie specjalnych skal przeliczeniowych ocen, co pozwala uniknąć przeciążenia uczniów i utrzymać ich kontakt z ukraińskim systemem edukacji. Dla uczniów z TOT przewidziano indywidualne formy nauczania, takie jak patronat pedagogiczny, który uwzględnia warunki bezpieczeństwa oraz potrzeby dziecka. To strategiczny krok państwa, mający na celu zachowanie potencjału edukacyjnego i utrzymanie dzieci w orbicie ukraińskiego systemu oświaty, ograniczając ryzyko asymilacji i utraty więzi z Ojczyzną.
Ponadto, aby zapewnić ciągłość procesu edukacyjnego oraz ochronić potencjał naukowy kraju, w Radzie Najwyższej zarejestrowano inicjatywy legislacyjne dotyczące odroczenia mobilizacji dla niektórych kategorii nauczycieli, naukowców i studentów. Świadczy to o zrozumieniu, że edukacja to nie tylko sfera społeczna, ale również dziedzina strategiczna, której wsparcie jest kluczowe dla przyszłej odbudowy i rozwoju państwa. W ten sposób prawo jest wykorzystywane nie tylko do regulowania, lecz także do gwarantowania prawa do edukacji w najtrudniejszych warunkach.
Przyszłość ukraińskiej edukacji: od odbudowy do strategicznego rozwoju
Pomimo ogromnych strat spowodowanych wojną, ukraiński system edukacji nie tylko się odbudowuje, ale przechodzi największą transformację w swojej historii. Władze państwowe postrzegają kryzys jako unikalną szansę na modernizację i dynamiczny rozwój.
Ministerstwo Edukacji i Nauki Ukrainy realizuje ambitny projekt na lata 2024–2026, którego celem jest systemowe odnowienie infrastruktury edukacyjnej. W ramach tej inicjatywy planowana jest modernizacja i budowa ponad 1500 placówek edukacyjnych. Główne kierunki obejmują budowę 200 podziemnych szkół–schronów, które umożliwią powrót do nauki stacjonarnej w regionach zagrożonych. Równolegle trwa modernizacja 200 warsztatów w szkołach zawodowych oraz tworzenie ponad 100 nowoczesnych laboratoriów, co zapewni uczniom dostęp do nowoczesnych technologii i innowacyjnych metod nauczania. Planowane jest również odnowienie 210 stołówek szkolnych oraz stworzenie 963 centrów „Obrony Ukrainy” w szkołach, aby kształtować w młodzieży tożsamość narodową i podstawowe umiejętności obronne. Ta strategia pokazuje, że Ukraina przechodzi od prostego „odbudowania” do przemyślanej „modernizacji”, gdzie każda inwestycja w infrastrukturę jest inwestycją w kapitał ludzki.
Oprócz zmian infrastrukturalnych trwają również głębokie reformy programowe i metodyczne, określone w Strategicznym Planie Działania Ministerstwa Edukacji do 2027 roku. Jednym z kluczowych elementów jest reforma szkoły średniej, która przewiduje wprowadzenie od 2027 roku profilowanego nauczania – uczniowie będą mogli wybierać przedmioty i kursy zgodnie ze swoimi zainteresowaniami oraz planami zawodowymi. Pilotaż wybranych elementów reformy rozpocznie się już we wrześniu 2025 roku w 30 liceach. To tworzy realne połączenie między edukacją a potrzebami gospodarki, co ma szczególne znaczenie w kontekście powojennej odbudowy kraju.
Transformacje obejmują również szkolnictwo wyższe. Wprowadzono już indywidualne ścieżki edukacyjne, które pozwalają studentom samodzielnie tworzyć swój plan nauki, a także wybierać przedmioty i nawet zmieniać kierunek studiów bez konieczności ponownego rekrutowania się. Ponad 13 tysięcy studentów otrzymało już stypendia na naukę, a program podwójnych dyplomów z uniwersytetami Wielkiej Brytanii, realizowany w ramach inicjatywy Twinning, umożliwia ukraińskim studentom uzyskanie jednocześnie dwóch dyplomów, bez konieczności wyjazdu z kraju. Zmiany te mają na celu podniesienie jakości i konkurencyjności ukraińskiej edukacji na poziomie międzynarodowym, a także jej integrację z europejską przestrzenią edukacyjną, co jest kluczowym strategicznym priorytetem państwa.
Podsumowując, dzisiaj system edukacji w Ukrainie przeżywa prawdopodobnie najtrudniejszy okres w swojej nowoczesnej historii. Poniósł znaczne straty infrastrukturalne i zmaga się z poważnymi wyzwaniami psychologicznymi. Jednak zamiast poddać się kryzysowi, wykazuje niesamowitą odporność i zdolność do adaptacji. Masowy przejście na naukę online oraz unikalne doświadczenie budowy podziemnych szkół w Charkowie są żywymi przykładami tego, jak innowacje, zrodzone z desperacji, stają się katalizatorem postępu.
Proces ten podkreśla, że edukacja nie jest tylko dziedziną wymagającą ochrony, ale także potężnym narzędziem, którego Ukraina używa do walki i budowy swojej przyszłości. Edukacja stała się fundamentem niezłomności, zapewniając ciągłość życia w warunkach wojny.
